Framan af tuttugustu öld var Ísland eftirbátur annarra Vesturlanda (sem
við berum okkur gjarnan saman við) á mörgum sviðum. Landið hafði nánast misst
af iðnbyltingunni á nítjándu öld og stóðst ekki samjöfnuð við þessi ríki í
lífsgæðum. Á árum heimsstyrjaldarinnar síðari urðu straumhvörf. Peningar
streymdu inn í landið og atvinnulífið tók við sér. Áratugina eftir stofnun
lýðveldis á Þingvöllum 17. júní 1944 snerust íslensk stjórnmál meira og minna
um að vinna upp forskotið sem samanburðarlöndin höfðu; að efla atvinnulífið og
byggja jafnframt upp grunnstoðir samfélagsins og skapa þannig velferðarkerfi til
hagsbóta fyrir allar stéttir. Kannski var það þetta markmið sem öðru fremur
sameinaði þjóðina[1]
hvað sem leið ólíkri afstöðu til hersetunnar og aðildar að
Atlantshafsbandalaginu, stéttaskiptingu (sem vissulega var til staðar þótt hún
væri ekki jafnáberandi og víða annars staðar), togstreitu þéttbýlis og
dreifbýlis / höfuðborgar og landsbyggðar, kynjamisrétti og öðrum þáttum sem
sundra. Um land allt, til sjávar og sveita, var verk að vinna. Fjölga þurfti læknum
og efla heilbrigðisþjónustu, fjölga kennurum og reisa skólahús, byggja
sundlaugar, samkomuhús og leikskóla, steypa götur, brúa ár, bæta hafnir, leggja
flugbrautir o.s.frv. Þessi verkefni settu allir stjórnmálaflokkar á oddinn þótt
forgangsröðin væri stundum misjöfn. Eftir að hafa rannsakað og skrifað sögu
byggðarlags, Hafnar í Hornafirði, tel ég mig hafa þokkalega tilfinningu fyrir
þessu, enda eru byggðarlög að sumu leyti (en alls ekki öllu) smækkuð mynd af
þjóðfélagi.
Þegar Íslendingar fögnuðu 50 ára afmæli lýðveldisins á Þingvöllum 17.
júní 1994 virtust stjórnmálamenn og aðrir sem til máls tóku, eða stungu niður
penna, tiltölulega sáttir við þann árangur sem náðst hafði frá stofnun
lýðveldisins. Og Íslendingar tóku stoltir á móti fjölmörgum erlendum gestum sem
samfögnuðu þeim á þessum tímamótum. (Sjá t.d. Morgunblaðið 19. júní 1994 en þar segir ítarlega frá hátíðinni á
Þingvöllum.) Íslendingum hafði svo gott sem tekist (ekki þó einum og óstuddum
eins og stundum má ætla af umræðunni) að byggja upp grunnstoðir samfélagsins og
komast í hóp þeirra þjóða sem bjuggu við hvað best lífskjör.
Að viðhalda og efla velferðarkerfið krefst stöðugt nýrrar tækni og
betri menntunar. Það er út af fyrir sig verðugt verkefni sem ætti alltaf að
hafa forgang. En fljótlega eftir 50 ára afmælið fóru menn að keppast við að
skara eld að eigin köku sem aldrei fyrr. Á sama tíma hefur virðingin fyrir
velferðarkerfinu hnignað, menn finna því jafnvel allt til foráttu, telja það
ýta undir aumingjaskap, hefta frelsi einstaklings til að gera það sem honum þóknast
o.s.frv.
Núna, tveimur áratugum eftir 50 ára lýðveldisafmælið, er ekki laust við
að sjálfsmynd þjóðarinnar sé orðin svolítið sködduð. Eftir einkavæðingu bankana
og síðan hrun þeirra er hagkerfið í höftum á ný og grunnstoðir samfélagsins eru
byrjaðar að molna vegna fjárskorts og óeiningar um rekstur þeirra. Bandaríski herinn
er farinn af landi brott og Ísland er því ekki lengur í pólitísku og efnahagslegu
skjóli risaveldisins, eins og þegar lýðveldið var stofnað og lengst af síðan.
Samfélagslegt niðurbrot er ekki eitthvað sem menn ætla sér en getur
samt sem áður átt sér stað ef illa tekst til um mótun framtíðarstefnu. Það stefndi
enginn að bankahruninu en það varð engu að síður að veruleika.
Arnþór
[1] Vissulega mætti nefna
önnur atriði eins og baráttuna fyrir útfærslu landhelginnar og að endurheimta
handritin frá Dönum, samanber athyglisverða grein eftir Svanhildi Óskarsdóttur
á vefsíðu Tímarits máls og menningar, 24. mars sl.
