Eitt
af því sem stöðugt er hamrað á við íslenska fræðimenn er að þeir þurfi að
skrifa greinar á ensku og birta í erlendum tímaritum, ritrýndum auðvitað, en
það þýðir að ritstjórar fá tvo til þrjá fræðimenn með þekkingu á efninu til að
lesa greinina yfir og meta hvort hún sé hæf til birtingar. Og gera
tillögu að breytingum. Í þessu öllu felst heilmikil vinna vegna tungumálsins en
þá ekki síður í því að vinna rannsóknir sem byggjast á íslensku efni, sögulegum
íslenskum veruleika, inn í alþjóðlegt rannsóknarsamhengi. Forsenda birtingar er
því að skrifa okkar íslenska efni inn í norræna, evrópska eða alþjóðlega
rannsóknarhefð og reyna að sannfæra þá sem lesa um að þessi saga norðan úr
Atlantshafi eigi erindi út fyrir landsteinana.
Ég
hef hugsað talsvert um þetta undanfarinn áratug, bæði meðan ég var í
doktorsnámi og starfaði sem slík með fólki víðsvegar úr Evrópu, en ekki síður
núna þegar ég sem fullgildur fræðimaður reyni að gera mig og mínar rannsóknir
gildandi í stærra samhengi en heima á Íslandi.
 |
Konur á íslenskum búningi árið 1847, séðar með augum Carl L. Petersen.
Mynd tekin úr Ponzi, Ísland á 19. öld.
|
Sumt
er auðveldara en annað í þessu efni. Ef til dæmis er fjallað um
kvennahreyfinguna á Íslandi um aldamótin 1900 er fremur auðvelt að setja hana í
samhengi við alþjóðlega strauma á sama tíma og þá ekki síður við rannsóknir á
efninu.
Þegar
fjalla á um líf einstaklings á borð við núverandi viðfangsefni mitt, Sigríði
Pálsdóttur, sem var fædd 1809 og dó 1871, verður málið svolítið snúnara af því
það er ekkert sjálfgefið að hún og hennar líf eigi erindi úr landi. Nítjándu
aldar kona sem lifði fremur venjulegu lífi, gerði ekkert um ævina sem telst
markvert eða afgerandi. Nema jú að skrifa 250 bréf sem dreifast yfir rúmlega
hálfa öld og dekka þannig mannsævi. Eða hvað? Hver segir til um það hvaða saga
sé nógu merkileg til að vera sögð utan síns þjóðlega samhengis?
Þegar
ég fór af stað með rannsókn á bréfaskrifum og lífi Sigríðar setti ég mér það
markmið að segja sögu hennar utan Íslands og að færa rök fyrir því að rödd
einnar 19. aldar konu ofan af Íslandi skipti máli í hinu stóra samhengi
evrópskrar kvenna- og kynjasögu.
 |
Tískuklæðnaður 1833. Klæðnaður sem þessi hefur ekki verið á
hverrar konu færi uppi á Íslandi og alls ekki hentugur
|
Málið
er nefnilega að akademísk kvenna- og kynjasaga (rúmlega 40 ára gamalt fagsvið)
hefur búið sér til sína eigin stórsögu (stórsaga eru þessar stóru meginlínur
sögunnar sem eru yfirleitt ríkjandi í sögulegri frásögn) sem byggir aðallega á
sögu breskra kvenna með smá dassi frá Þýskalandi og Frakklandi. Þetta er
auðvitað svolítil einföldum hjá mér en í meginatriðum rétt. Fræðimenn, einkum
frá enskumælandi löndum, eru t.d. mjög uppteknir af því að hugsa um 19. öldina
sem Viktoríutímabilið (kennt við valdatíma Viktoríu drottningar 1837–1901) sem
einkenndist af vaxandi iðn- og borgvæðingu, menntun og réttindum kvenna en um
leið óx mjög fiskur um hrygg hugmyndafræði sem kölluð hefur verið húshalds- eða
heimilishugmyndafræði. Samkvæmt henni áttu hinar annars ágætlega menntuðu konur
enskrar mið- og yfirstéttar að halda sig að mestu inni á heimilinu, vera engill
hússins, svo vísað sé til vinsæls hugtaks frá þessum tíma, og búa eiginmanni
sínum notalegt athvarf frá heimi hins útivinnandi (karl)manns. Fræðimenn takast
reyndar á um hversu áhrifarík og almenn þessi hugmyndafræði hafi verið í raun
en hún var allavega til staðar.
Allar
þessar hugmyndir rötuðu í einhverju formi til Íslands en ekki endilega á sama
tíma og þær voru uppi í Bretlandi eða annars staðar í iðnvæddari ríkjum. Og svo
var jarðvegurinn allur annar á Íslandi og birtingarmyndir eða innleiðing
hugmynda því oft með öðrum hætti. Árið 1850 voru Íslendingar til dæmis 59.000.
Flestir höfðu viðurværi sitt af landbúnaði. Yfirstéttin, embættismannastéttin,
var fámenn en það var einna helst hún sem gat hagað lífi sínu að einhverju
leyti í samræmi við hugmyndafræðina í útlöndum. Og þó ekki. Þetta kemur til
dæmis vel fram í bók Sigrúnar Pálsdóttur sagnfræðings um Þóru biskups.
Þegar
við sagnfræðingar skoðum okkar sögu í samhengi við meginstraumana í iðnvæddum
löndum 19. aldar lítum við gjarnan á þau sem normið og okkur sem frávikið. Á
þann hátt verðum við ómeðvitað jaðarland, jaðarsaga (e. marginal) eða
kannski bara utangarðs, sem er svolítið skemmtilegt gamalt orð þótt
merking þess sé kannski önnur en ég reyni að færa í orð hér. Það er því ekki
nóg með að við séum bókstaflega á jaðri hins byggilega heims landfræðilega
heldur einnig þegar kemur að sögu lands og þjóðar. Og þetta er mjög áberandi
þegar hlustað er á fyrirlestra engilsaxneskra fræðimanna: Þau tala alltaf eins
og sagan sem þau segja sé meginstraumurinn; eins og þau þurfi aldrei að
útskýra staðhætti, fólksfjölda, mishröðun og allt þetta sem við, fráviksfólkið,
erum svo vön að gera. Og þegar ég hef rætt þetta við þau yfir kaffibolla verða
þau hissa af því þau hafa bara aldrei hugsað út í forréttindastöðu sína. Heldur
ekki tungumálið (enskuna). Það hefur eiginlega komið mér meira á óvart.
 |
Málfríður Einarsdóttir í Reykjavík. Máluð í
sínu fínasta pússi af Auguste Mayer í
leiðangri Gaimards 1836. Hún þótti fögur.
Mynd tekin úr Ponzi, Ísland á 19. öld.
|
Þetta
kann þó að vera að breytast því meðal evrópskra kvenna- og kynjasögufræðinga er
vaxandi vitund um að sú saga sem hefur verið kynnt sem saga evrópskra kvenna sé
aðeins saga afmarkaðs hluta og eigi ekki endilega að vera „normið”. Stórir
hlutar Evrópu verða útundan í þessari sögu: lönd, héruð, „jaðrar“, þar sem
reynsla kvenna (og karla) var með öðrum hætti en meginstraumssagan gerir ráð
fyrir. Þetta er m.a. rætt í bók Routledge útgáfunnar um sögu kvenna í Evrópu
frá 1700, The Routledge History of Women in Europe.
Þá hefur breski sagnfræðingurinn Lynn Abrams rætt um reynslu sína af því annars
vegar að skrifa nokkurs konar evrópska stórsögu kvenna, The Making of Modern Woman (frábær bók) og hins vegar sögu kvenna á Hjaltlandseyjum, þar sem hún
upplifði ósamræmi milli hinna stórsögulegu lína (borgaralegu reynslunnar) og
veruleika kvenna á Hjaltlandseyjum að fornu og nýju (konurnar þar pössuðu t.d.
alls ekki inn í hugmyndafræði Viktoríutímans). Þetta þýddi samt ekki, skrifar
hún í grein um efnið, að tíminn hafi staðið kyrr á Hjaltlandseyjum. Þvert á móti. Þetta var einfaldlega önnur saga, önnur reynsla. Og
þessar raddir þurfa að heyrast segir hún í grein sinni í Gender &
History og á ekki að skoða sem jaðarsettar miðað við einhverja miðju eða
kjarna.
Það
eru meðal annars þessi skrif sem hafa orðið mér hvati til að vinna með
venjulega íslenska 19. aldar konu í erlendu samhengi og ræða um hana og hennar
reynslu eins og hún, og saga Íslands í stóru og smáu, skipti máli fyrir
evrópska sögu. Abrams segir í áðurnefndri grein að hún hafi stundum fundið
fyrir óöryggi í Hjaltlandseyjarannsókn sinni af því hún steig út fyrir
þægindarammann, út fyrir stórsöguna – og þurfti að takast á við annars konar
frásagnir og reynslur en hún var vön í rannsóknum sínum á sögu kvenna. Mér
hefur sjálfri fundist að þessu væri eiginlega öfugt farið hjá mér, að það væri
áskorun að fjalla um konu eins og Sigríði í hinu stórsögulega samhengi og færa
rök fyrir því að rödd hennar skipti máli.
Útrás okkar Sigríðar síðustu misseri hefur þó
sýnt mér að fólk í útlöndum hefur áhuga á sögu frá Íslandi og fræðilegum
vangaveltum um jaðar og miðju, um mismunandi reynslur og því hvernig konur (og
karlar) uppi á Íslandi lifðu lífi sínu á 19. öld.
Edinborg, Erla Hulda
Rafrænn aðgangur (landsaðgangur) í gegnum www.leitir.is:
Lynn Abrams, „The Unseamed Picture: Conflicting Narratives of Women in
the Moderen European past“, Gender &
History, 20:3 (2008), bls. 628–643.
