Samfélagsleg uppbygging – samfélagslegt niðurbrot

Framan af tuttugustu öld var Ísland eftirbátur annarra Vesturlanda (sem við berum okkur gjarnan saman við) á mörgum sviðum. Landið hafði nánast misst af iðnbyltingunni á nítjándu öld og stóðst ekki samjöfnuð við þessi ríki í lífsgæðum. Á árum heimsstyrjaldarinnar síðari urðu straumhvörf. Peningar streymdu inn í landið og atvinnulífið tók við sér. Áratugina eftir stofnun lýðveldis á Þingvöllum 17. júní 1944 snerust íslensk stjórnmál meira og minna um að vinna upp forskotið sem samanburðarlöndin höfðu; að efla atvinnulífið og byggja jafnframt upp grunnstoðir samfélagsins og skapa þannig velferðarkerfi til hagsbóta fyrir allar stéttir. Kannski var það þetta markmið sem öðru fremur sameinaði þjóðina[1] hvað sem leið ólíkri afstöðu til hersetunnar og aðildar að Atlantshafsbandalaginu, stéttaskiptingu (sem vissulega var til staðar þótt hún væri ekki jafnáberandi og víða annars staðar), togstreitu þéttbýlis og dreifbýlis / höfuðborgar og landsbyggðar, kynjamisrétti og öðrum þáttum sem sundra. Um land allt, til sjávar og sveita, var verk að vinna. Fjölga þurfti læknum og efla heilbrigðisþjónustu, fjölga kennurum og reisa skólahús, byggja sundlaugar, samkomuhús og leikskóla, steypa götur, brúa ár, bæta hafnir, leggja flugbrautir o.s.frv. Þessi verkefni settu allir stjórnmálaflokkar á oddinn þótt forgangsröðin væri stundum misjöfn. Eftir að hafa rannsakað og skrifað sögu byggðarlags, Hafnar í Hornafirði, tel ég mig hafa þokkalega tilfinningu fyrir þessu, enda eru byggðarlög að sumu leyti (en alls ekki öllu) smækkuð mynd af þjóðfélagi.

Þegar Íslendingar fögnuðu 50 ára afmæli lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní 1994 virtust stjórnmálamenn og aðrir sem til máls tóku, eða stungu niður penna, tiltölulega sáttir við þann árangur sem náðst hafði frá stofnun lýðveldisins. Og Íslendingar tóku stoltir á móti fjölmörgum erlendum gestum sem samfögnuðu þeim á þessum tímamótum. (Sjá t.d. Morgunblaðið 19. júní 1994 en þar segir ítarlega frá hátíðinni á Þingvöllum.) Íslendingum hafði svo gott sem tekist (ekki þó einum og óstuddum eins og stundum má ætla af umræðunni) að byggja upp grunnstoðir samfélagsins og komast í hóp þeirra þjóða sem bjuggu við hvað best lífskjör.

Að viðhalda og efla velferðarkerfið krefst stöðugt nýrrar tækni og betri menntunar. Það er út af fyrir sig verðugt verkefni sem ætti alltaf að hafa forgang. En fljótlega eftir 50 ára afmælið fóru menn að keppast við að skara eld að eigin köku sem aldrei fyrr. Á sama tíma hefur virðingin fyrir velferðarkerfinu hnignað, menn finna því jafnvel allt til foráttu, telja það ýta undir aumingjaskap, hefta frelsi einstaklings til að gera það sem honum þóknast o.s.frv.

Núna, tveimur áratugum eftir 50 ára lýðveldisafmælið, er ekki laust við að sjálfsmynd þjóðarinnar sé orðin svolítið sködduð. Eftir einkavæðingu bankana og síðan hrun þeirra er hagkerfið í höftum á ný og grunnstoðir samfélagsins eru byrjaðar að molna vegna fjárskorts og óeiningar um rekstur þeirra. Bandaríski herinn er farinn af landi brott og Ísland er því ekki lengur í pólitísku og efnahagslegu skjóli risaveldisins, eins og þegar lýðveldið var stofnað og lengst af síðan.

Samfélagslegt niðurbrot er ekki eitthvað sem menn ætla sér en getur samt sem áður átt sér stað ef illa tekst til um mótun framtíðarstefnu. Það stefndi enginn að bankahruninu en það varð engu að síður að veruleika.

Arnþór

---

[1] Vissulega mætti nefna önnur atriði eins og baráttuna fyrir útfærslu landhelginnar og að endurheimta handritin frá Dönum, samanber athyglisverða grein eftir Svanhildi Óskarsdóttur á vefsíðu Tímarits máls og menningar, 24. mars sl.

Elskað of mikið? Sagnfræðingurinn í verki sínu

Gömul sendibréf eru heillandi vitnisburður um horfinn tíma; um atburði og einstaklinga, um hugmyndir og hugarheim. Það sem í þeim stendur er ekki endilega sannleikur heldur sjónarhorn og stundum sviðsetningar – jafnvel lygi og blekkingar.

Baldvin Einarsson grét örlög sín og Kristrúnar,

sem hann elskaði, í þessu bréfi til föður hennar, 

séra Jóns Jónssonar á Grenjaðarstað. „Æ! Elskaði 

faðir! Hvað vil eg vera að orðlengja þetta framar, 

þér haldið kannski að það sé skrum, og þó nei 

þér eruð ekki svo grimmur, tárin sem hafa klest 

blekið í bréfinu, tárin sem ekki hafa þornað á 

meðan eg hefi skrifað yður.“ 

Bréf hafa tilfinningaleg áhrif og það er auðvelt að hrífast með eða fyllast andúð á bréfritara. Jafnvel fyrir sagnfræðinginn sem les löngu síðar. Stundum verður nándin næstum óþægileg og engin furða að því hafi stundum verið líkt við gægjur að fást við svo persónulegar heimildir – og ganga jafn nærri persónu og fylgir ritun á ævisögu. 

Sjálf hef ég roðnað á skjalasöfnum, t.d. þar sem „rauðu eikurnar í vangaskógi” karlmanns liðu niður dalinn milli brjósta elskunnar hans árið 1836, og þegar önnur kona í örvæntingu velti fyrir sér í bréfi til eiginmannsins í Kaupmannahöfn, á sjöunda áratugi nítjándu aldar, hvort hann gældi við brjóst kvenna þar eins og við hennar. Um leið er þetta svo óendanlega fagurt. Tilfinningar eins og ást og afbrýði eru einhvern veginn tímalausar.

Augun hafa fyllst tárum þegar dauðann ber að garði. „En það er nú komið fyrir mér eins og forföður okkar gamla Eygli (að mjög er of tregt tungu að hræra) þú trúir ekki hvað ónít ég hef verið að bera af mér söknuð eptir Jórunni litlu“, skrifar Sigríður Pálsdóttir árið 1854 þegar dauðinn hafði sótt hana heim eina ferðina enn. Nú til að sækja Jórunni yngstu dóttur hennar sem var komin fjórtán vikur á annað ár. Nógu oft hafði samt sjúkdóma og dauða borið að í lífi hennar. 

Og reiðin hefur fyllt hugann – eins og þegar Baldvin Einarsson svíkur sína huldumey á Íslandi fyrir danska fegurð, en heldur áfram að skrifa eldheit ástarbréf þar sem hann þráir það eitt að þau séu saman. En reiðin víkur fyrir samúð og skilningi. Hver er ég að dæma? Um það hef ég fjallaði í grein þar sem társtokkið bréf Baldvins varð að óþægilegri heimild sem lét ekki að stjórn og setti mig úr tilfinningalegu og fræðilegu jafnvægi. 

Svo eru það allar konurnar sem láta sig dreyma um eitthvað annað en samfélag 19. aldar bauð þeim, og skrifa um menntun og bækur. Láta sig dreyma um að þær hefðu fæðst drengir, því þá hefðu þær átt raunverulega möguleika á menntun og öðru lífsstarfi en móður- og húsmóðurhlutverkinu. Konur sem létu sig kvenfrelsi varða. Hjarta mitt hefur slegið með þeim og ég velt því fyrir mér hvort ég sjái mig í þeim eða þær í mér. Er það blóð formæðra minna sem hefur þessi áhrif?

Og bréfin sem slík eru eins og hlutir sem ég handfjatla um leið og ég hugsa um fólkið sem eitt sinn sat við borð eða með fjöl á hnjánum og skrifaði. Það fór líka höndum um bréfið, dýfði penna í blek og dró upp orð. Braut blaðið saman, skrifaði utan á til ástvinar. Fræðimenn fjalla einmitt í vaxandi mæli um bréf sem hluti, sem gripi úr fortíðinni.

Gengið á vit Kristrúnar Jónsdóttur og Hallgríms 

Jónssonar á Hólmum í Reyðarfirði. Hún var stúlkan hans 

Baldvins en hann með rauðar eikur í vangaskógi sínum. 

Ljósmynd, Arnþór

Enn ein leið til fortíðar, þar sem þó er engin fortíð í sjálfu sér, er heimsókn á sögustaði, þar sem hægt er að horfa af bæjarhlaðinu til sömu fjalla og hún fyrir hundrað og fimmtíu árum eða tvöhundruð. Hlusta á árniðinn. Setjast í grasið og skrifa nokkur orð, fá innblástur. Rölta um kirkjugarða og skoða leiði. Skæla jafnvel smávegis yfir örlögum. 

En þetta felur auðvitað allt í sér hættu á samsömun við fólkið sem er til rannsóknar, jafnvel þótt hundrað ár skilji að og samfélög þeirra og okkar séu gerólík.

Meðal þeirra sem hefur fjallað á vekjandi og skemmtilegan hátt um ævisagnaritun og „sagnfræðinga sem elska of mikið“ er bandaríski sagnfræðingurinn Jill Lepore sem veltir því fyrir sér í grein hvort aðferðir einsögunnar (e. microhistory) henti betur til þess að rannsaka líf einstaklings og skrifa ævisögu en aðferð hinnar hefðbundnu ævisögu. Lepore tekur þetta efni til umfjöllunar af því, segir hún, að ævisöguritarar (sagnfræðingar) séu frægir að endemum fyrir að verða ástfangnir af viðfangsefni sínu. Sjálf lýsir hún á myndrænan (og örugglega stílfærðan) hátt því þegar hún sat á skjalasafni að rannsaka gögn orðabókarhöfundarins bandaríska  frá 19. öld, Noah Websters, og rakst á lokk úr hári hans. Áður en hún vissi af sat hún í hálfgerðum transi og strauk hárlokkinn uppfull af tilfinningum í garð Websters. 

Það eru reyndar ekki allir sagnfræðingar sem hafa áhyggjur af þessu. Þeir trúa að þeir geti staðið utan við fortíðina og láti ekki glepjast af gömlum tilfinningum eða framsetningu í bréfum. Hvað þá að hætta sé á samsömun við viðfangsefni sitt. Ég tel aftur á móti að á því sé hætta og að okkur beri skylda til að horfast í augu við hana og vinna með hana, ekki aðeins við ævisöguritun eða þegar unnið er með sendibréf heldur í sagnfræðirannsóknum almennt.

    Hjá Sigríði Pálsdóttur á Breiðabólstað í Fljótshlíð fyrir nokkrum árum.         

                                                              Ljósmynd, Hrafnhildur Loftsdóttir

Þetta er ekki sagnfræði segja kannski einhverjir en fyrir mína parta er þetta akkúrat sagnfræði. Vitund um og umræða um það hvernig við vinnum rannsóknir, hvað hefur áhrif á okkur og hvernig við förum með þær tilfinningar skiptir máli; hvaða leið við förum í ferð okkar til fortíðar.

Við erum aldrei fullkomlega hlutlaus

Edinborg,   Erla Hulda

Áhugasömum um meira er t.d. bent á eftirtalin rit:

Erla Hulda Halldórsdóttir, „Baldvin’s Tear. The Materiality of the Past.“ Making Sense, Crafting History. Practices of Producing Historical Meaning. Ritstj. Izabella Agardi, Berteke Waaldijk, Carla Salvaterra. Pisa: Plus-Pisa University Press, 2010, bls. 207–219. Aðgengileg rafrænt á slóðinni: http://ehlee.humnet.unipi.it/books5/4/12.pdf

Jill Lepore, „Historians Who Love Too Much: Reflections on Microhistory and Biography“, The Journal of American History, Vol. 88 No. 1, June 2001, bls. 129–144. (Rafræn áskrift á Háskólabókasfni, sjá www.leitir.is)

Aðdráttarafl eldgosa

Lítil og „saklaus“ eldgos á Íslandi eru stundum kölluð túristagos. Það getur til dæmis átt við um eldgosið á Fimmvörðuhálsi í mars 2010. Gosið ógnaði ekki mannabyggð og tiltölulega þægilegt var að virða það fyrir sér úr öruggri fjarlægð (ef á annað borð er hægt að tala um að eitthvað sé öruggt þegar eldgos eru annars vegar). Minnti svolítið á gömlu rómantísku landslagsmálverkin sem lýsa ægifegurð, þ.e. fögru og tilkomumiklu landslagi þar sem áhorfandinn skynjaði jafnframt ógnina sem í náttúrunni býr. 

Eldgosið á Fimmvörðuhálsi, 26. mars 2010.                                                                              Ljósmynd Arnþór

Öðru máli gildir um eldgosið sem hófst í Eyjafjallajökli í apríl sama ár. Þótt vissulega hafi verið auðvelt að virða gosið fyrir sér úr fjarlægð, þá var það mjög kraftmikið og byggð í nágrenninu stafaði ógn af því. Eldgosið setti líka millilandaflug úr skorðum eins og frægt er. Slíkt gos er annað og meira en túristagos. En hin gríðarlega fjölmiðlaumfjöllun um eldgosið og afleiðingar þess vakti mikla athygli á Íslandi og því á gosið áreiðanlega sinn þátt í sívaxandi ferðamannastraumi til landsins. 

Eldgosið í Eyjafjallajökli séð frá Hellu, 17. apríl 2010.                                                         Ljósmynd Arnþór

Aðdráttarafl íslenskra eldgosa er ekki nýtt fyrirbæri. Um aldir var Hekla alræmd um alla Evrópu vegna stórgosa. Askan frá þeim barst stundum austur yfir Atlantsála og þar trúðu margir því að fjallið væri inngangur að helvíti. Erlendir ferðamenn sóttust eftir því að sjá Heklu, kanna umhverfi fjallsins og sumir gerðust svo djarfir að reyna uppgöngu á það.

Undanfarna áratugi hefur Hekla gosið tíðar en fyrr á öldum og gosin líkst túristagosum. Þau hafa að vísu byrjað með látum en að fáum dögum liðnum hefur allur kraftur verið úr gosunum og þau síðan fljótlega fjarað út. Síðasta stórgos í Heklu varð árið 1947 en þá var liðin rúm ein öld frá þar síðasta stórgosi. Það hófst haustið 1845 og stóð fram á næsta ár. Þessi tvö gos voru sannarlega engin túristagos en höfðu samt sem áður töluvert aðdráttarafl. Í sendibréfi sem Árni Helgason, prófastur í Görðum á Álftanesi, sendi vini sínum Bjarna Þorsteinssyni, amtmanni á Stapa á Snæfellsnesi, 28. september 1845, segir meðal annars:

„Fréttir eru engar hér nema Heklugosið, sem dregur að sér alla upplýsta menn úr kaupstöðum vorum og suma tvisvar, svo bændur eystra eru farnir að kveina undan átroðningi, enda þykir þeim ekki tilefni til lystiferða, þegar bjargræði þeirra er að eyðileggjast.“ (Biskupinn í Görðum, bls. 226.) Síðar í sama bréfi segir Árni: „Eftir vissum embættismanni hefir borizt hingað sú hans ósk, að Hekla logaði í þrjú ár, og þá skyldi Ísland komast á legg, því þá mundi hálf Norðurálfan koma hingað til að sjá hennar dýrð og eyða hér sínu fé.“ (Biskupinn í Görðum, bls. 227.) 

Teikning úr handriti Odds Erlendssonar á Þúfu í Landsveit

um eldgosið í Heklu 1845–1846.

Þessi lýsing gæti allt eins átt við um ákefðina sem grípur fólk þegar eldgos verða á Suðurlandi nú á dögum. Landsmenn (kaupstaðarbúar aðallega!) þeysa austur yfir fjall til að virða ósköpin fyrir sér og ferðaþjónustufyrirtæki leggja á ráðin um hvernig þau geti gert sér mat úr atburðunum.

Arnþór

Heimildir:

Biskupinn í Görðum. Sendibréf 1810–1853. Íslenzk sendibréf II. Finnur Sigmundsson bjó til prentunar. Reykjavík: Bókfellsútgáfan, 1959.

Um frægð Heklu og aðdráttarafl hennar á ferðamenn fyrr á öldum má lesa í bók Sumarliða Ísleifssonar, Ísland, framandi land. Reykjavík: Mál og menning, 1996.