'Engar mjúkar móðurhendur'. Guðný langamma

Saga dagsins er svolítið persónuleg frásögn um Guðnýju langömmu mína í föðurætt. Persónuleg af því að flest sem ég veit um Guðnýju, og segi hér, byggir á sögum sem mér voru sagðar (eða skrifaðar) af fólki í fjölskyldunni sem þekkti hana og mundi. 

Guðný fæddist árið 1862. Móðir hennar var Sigríður Halldórsdóttir 25 ára vinnukona á Laxárbakka í Miklaholtshreppi og Guðmundur Guðmundsson 45 ára kvæntur bóndi á sama bæ. Guðríður Magnúsdóttir kona Guðmundar var 66 ára, 21 ári eldri. Slíkur aldursmunur var ekkert óalgengur á þessum tíma þegar ungir karlmenn kvæntust gjarnan eldri konum, ekkjum sem áttu jarðir eða ráku bú. Gagnkvæmir hagsmunir líklega. Sigríður hafði komið að Laxárbakka 1859 og samkvæmt sóknarmannatali árið 1861 átti hún eina „bibl. angl.“ Líklega er þar átt við biblíu frá enska Biblíufélaginu sem dreift var hér á landi af Ebenezer Henderson 1814–1815.

Guðný á efri árum.

Ég veit ekki hvort Sigríði var vísað af heimilinu þegar upp komst að hún væri barnshafandi en hún fór að minnsta kosti í næstu sveit, Staðarsveit, þar sem hún átti sveitfesti áður en barnið fæddist. Guðný fæddist sem fyrr segir 22. ágúst 1862, á Hóli. Móðir hennar var við heyskap þennan dag því Guðný kom í heiminn í „fangahnappi“, með öðrum orðum í þéttu beði af þurru heyi. Guðný og móðir hennar voru bornar til bæjar í ábreiðu sem rifnaði undan þeim – ef til vill táknrænt á ýmsan hátt fyrir erfiða framtíð. Sjálf mun Guðný hafa sagt með bros á vör: „Það var nú ekki svo auðvelt að losna við okkur!“ Guðný var skírð 24. ágúst og eitt guðforeldra var Guðmundur Sigurðsson á Álftavatni. Hann átti þá tíu ára son, Stefán, sem kemur við sögu síðar. 

Guðný Guðmundsdóttir var flutt móðurlaus yfir á Laxárbakka í Miklaholtshreppi sama ár og hún fæddist, kannski bara nokkurra daga. Ég veit það ekki. Hún ólst því upp hjá föður sínum, var fyrst skráð „tökubarn“ en síðar yfirleitt „dóttir bónda“. Kona Guðmundar hefur tekið við barninu en hún dó fáeinum árum síðar. Guðmundur kvæntist aftur 1868, Önnu Halldórsdóttur, sem reyndist Guðnýju vel en sem gömul kona sagði Guðný barnabarni sínu að hún hefði alltaf saknað móðurhandarinnar.

Lífsbaráttan var hörð á þessum árum. Á Snæfellsnesi var almenn fátækt og víða matarskortur uppúr 1860 og erfitt fyrir umkomulausa vinnukonu að sjá fyrir sér og ungbarni. Laun vinnukvenna voru lág (oft goldin í mat og fatnaði) og þær fengu að jafnaði 1/3 af launum vinnumanna, í besta falli helming og matarskammtur kvenna var minni en karla. Þær þurftu auk þess að þjónusta vinnumenninna; draga af þeim fötin, þurrka, þrífa og gera við. Sigríði Halldórsdóttur hefur því verið nauðugur einn kostur að láta dótturina frá sér. En hvað varð um hana? Ég hef ekki fylgt henni eftir ár frá ári en hún virðist hafa verið við vinnumennsku í Staðarsveit, Miklaholtshreppi, Eyjahreppi, Kolbeinsstaðahreppi og svo á Mýrunum. Hún dó árið 1912 á Urriðaá, 75 ára. Mér er sagt að hún hafi átt erfiða ævi. Hvort og hversu mikið samband þær mæðgur höfðu veit ég ekki – ein heimildarkona mín taldi þó að það hefði verið eitthvað.

Þegar Guðný Guðmundsdóttir á Laxárbakka var 12 ára skrifaði presturinn í húsvitjunarbók að hún væri farin að læra kverið, eins og lög gerðu ráð fyrir. Ári síðar er Guðný sögð vel læs og að hún hagaði sér vel. Árið 1876 var hún fermd með vitnisburði um góða hegðun og kunnáttu.

Lærdómi var að öðru leyti ekki haldið að henni enda hafði hún orð á því síðar á ævinni að henni þætti unga kynslóðin lánsöm að fá að ganga á skóla. Á 19. öld gekk menntun barna í aðalatriðum út á að kenna lestur og kristindóm. Skrift og reikningur voru listir sem taldar voru óþarfi fyrir alþýðufólk. Það voru þó einkum stúlkur sem ekki fengu að læra að skrifa – og hvað um Guðnýju? Skrift lærði hún með sjálfsnámi, það var góðhjartaður vinnumaður á Laxárbakka sem gaf henni forskrift á blaði. Ekki var heldur sjálfgefið að nóg væri af pappír og skriffærum og því óhjákvæmilegt að spyrja hvar hún hafi æft skriftina. „Nógur var sandurinn og snjórinn“, sagði hún gömul kona. Í æviminningum annarra kvenna leynast frásagnir af stúlkum sem æfðu stafagerðina með broddstaf á ís eða með krítarmola á fjöl í fjósi. Sjálf fór ég að skæla þegar ég fékk langt bréf frá föðursystur minni þar sem hún sagði mér þessa sögu og fleiri af Guðnýju. Þá var ég að ljúka MA-ritgerð um konur á 19. öld og saga langömmu minnar passaði inn í mynstrið, eitt saumspor til viðbótar.

Gengið úr Skógarnesfjöru í átt til fjalla.     - Ljósmynd Arnþór

Eins og önnur 19. aldar börn þurfti Guðný að vinna og sem lítil stúlka vakti hún yfir túninu á Laxárbakka nótt eftir nótt. Engin skepna mátti bíta það dýrmæta gras sem þar óx. Guðnýju var bannað að fara inn í bæ til þess að hlýja sér eða næla sér í matarbita – kannski ótti við að hún myndi sofna, eða að kindurnar kæmust í túnið rétt á meðan. Og henni var sagt að í hólum og klettum væru vættir sem tækju hana kæmist féð í túnið. Guðný grét meðan nóttin leið: „Engar mjúkar móðurhendur máttu strjúka votan vanga“, sagði hún dótturdóttur sinni löngu síðar og hughreysti þegar sú hin sama átti að fara að vaka yfir túni.

Samkvæmt kirkjubókum var Guðný heima á Laxárbakka til 1889 en þá fór hún í vinnumennsku að Skógarnesi í sama hreppi. En árið 1891 fór hún frá gylltum sandfjörunum upp undir fjallsrætur og gerðist vinnukona á Borg. Þar bjuggu þá Stefán Guðmundsson hreppstjóri og kona hans Guðrún Ólafsdóttir. Þau höfðu flust þangað úr Staðarsveit rúmum tíu árum fyrr. Þau áttu þá eina dóttur Þorbjörgu Kristínu, en höfðu misst tvo drengi á fyrsta ári og dóttirin Stefanía fæddist ári eftir að Guðný kom að Borg.

Hvers konar samband myndaðist milli þeirra Guðnýjar og Stefáns vitum við ekki – hann er sagður hafa verið sagður fríður maður, vinsæll. Það sem við vitum er að úr varð barn því hinn 20. janúar 1897 (21. janúar segir kirkjubókin) fæddi Guðný Guðmundsdóttir vinnukona á Borg stúlkubarn sem Stefán Guðmundsson var faðir að. Nú fór öðru vísi en þegar Guðný fæddist því ekki voru þær mæðgur skildar að, heldur voru þær áfram á Borg. Litla stúlkan var skírð þann 20. febrúar og gefið nafnið Anna. Hún er föðuramma mín.

Stefán á Borg. - Ljósmynd Óskar & Vignir.

Tár hljóta að hafa flætt þessa daga. Þær hafa báðar átt erfiðar stundir, eiginkonan Guðrún og vinnukonan Guðný. Hvort sem í því fólst einhver sátt eða ekki þá varð Guðrún vanfær fáeinum vikum eftir fæðingu Önnu litlu og eignaðist dótturina Halldóru 22. desember 1897. Þær voru semsagt jafnöldrur hálfsysturnar Halldóra og Anna þótt ellefu mánuðir skildu þær að.

Guðný er áfram á Borg og í sóknarmannatali (og manntali 1901) er Anna aðeins skráð dóttir bónda. Engin leið að sjá að hún sé dóttir Guðnýjar vissi kona ekki betur.

Árið 1900 (1. september) giftist Guðný þá 38 ára Pétri Helgasyni vinnumanni frá Hjallasandi (Hellissandi), þá 25 ára. Annar tveggja svaramanna er Stefán bóndi á Borg. Pétur er ekki skráður á Borg árið 1900 en árið 1901 eru þau Guðný skráð þar í húsmennsku.

Guðný og Pétur eignuðust þrjú börn. Þau bjuggu lengst af á Borg, á heimili Stefáns barnsföður hennar og þar sá Guðný að mestu um heimilið. Guðrún, eiginkona Stefáns lést árið 1913 en Stefán 1925. Anna, dóttir Guðnýjar og Stefáns giftist Ásgrími afa mínum árið 1916, og þau bjuggu á Borg. Þegar elsti sonur Guðnýjar og Péturs kvæntist árið 1933  og hóf búskap í Gröf í Miklaholtshreppi fluttust þau til hans.

Dregnar hafa verið upp fyrir mig svipmyndir af Guðnýju með prjónana og krakkana í kringum sig í rökkrinu, segjandi sögur og ævintýri, rímur og kvæði. Hún var fluggreind og minnug var mér sagt en einnig að svo virtist sem hún hefði alltaf fundið til þess að hafa stigið út fyrir þann siðferðislega ramma sem fólki er settur og eignast barn með giftum húsbónda sínum (og ekki bara hún heldur var hún sjálf slíkt barn).

Hún átti alltaf kandísmola í pilsvasanum og klippti bita af honum með sykurskærunum og gaf þakklátri ömmustelpu sem minntist hennar löngu síðar í bréfi skrifuðu á afmælisdegi Guðnýjar, 22. ágúst 1995: „Í dag hefði amma Guðný átt afmælisdag. Hún hafði það nú ekki alltaf títt í lífinu. Dáist meir og meir að henni og hennar dugnaði eftir sem tíminn líður. Ég var nú elsta barnabarnið og auðvitað það barnið sem kyntist henni mest. Og ennþá man eg margt sem hún sagði mér og kendi mér.“ 

Heyskapur á Borg um 1940. Þarna eru sýnist mér þrír dóttursynir Guðnýjar, frá vinstri: Ágúst, Halldór (pabbi) og Karl. Lengst til hægri er Halldór Sigmundsson, sumardrengur. Ljósmyndin ein af mörgum frábærum myndum úr fórum Ingu og Páls á Borg.

Í erfiljóði sem til er um Guðnýju kemur fram að sumum þótti Guðný „hrjúf og köld“ á yfirborðinu en að í raun hafi hlýjan ríkt í huga hennar og hjarta. Hún var trygg vinum sínum, veglynd og heiðarleg, vinnusöm og viljasterk. Ég á í fórum mínum tvö síðustu bréfin sem Guðný skrifaði dótturdóttur sinni árið 1949. Þessi bréf bera vott um mikinn kærleik og hlýju, enda var hún, með orðum viðtakanda þessara bréfa „ein af þeim sem allt vildu til betri vegar færa“. Hún hefur því ekki dvalið við erfiðleikana. 

Guðný Guðmundsdóttir dó 7. mars 1950 og er jörðuð á Fáskrúðarbakka. Um það bil ári áður skrifaði hún dótturdóttur sinni sem búsett var erlendis: „ef þið komið til landsins og eg verð dáin þá bið eg ykkur að krossa yfir gröfinni minni.“

Ég hef því bætt Guðnýju í þann stóra hóp frændgarðs og ástvina sem ég krossa yfir þegar ég vitja þeirra í kirkjugarðinum í sveitinni heima. 

* Flest af því sem hér er sagt kom fram í nokkuð lengri pistli sem ég flutti á ættarmóti afkomenda Guðnýjar í júní árið 2010.

Á upprunastað íslenska þjóðsöngsins

Það er nokkuð útbreidd venja hér í Edinborg (og eflaust víðar Skotlandi) að fólk í þjónustustörfum gefi sér smátíma til að spjalla um daginn og veginn við viðskiptavinina á meðan þeir eru afgreiddir. Nokkuð sem maður er ekki vanur heima á Íslandi en hér þykir þetta sjálfsögð kurteisi. Ekkert nema gott eitt um það að segja. Ég lendi nokkuð oft í þessu og er þá ósjaldan spurður hvort ég sé á ferðalagi eða beinlínis hvaðan ég sé. Þegar ég segist vera frá Íslandi fer fólk stundum að segja mér frá einhverju sem það veit um land og þjóð, eitthvað sem það hefur heyrt eða lesið og þykir merkilegt og áhugavert. Fólk notar þá jafnvel tækifærið til að spyrja nánar út í viðkomandi atriði, t.d. um eldfjöllin eða hvort það sé virkilega þannig að húshitun með jarðhita sé ókeypis á Íslandi.

Í haust sagði afgreiðslumaður á kassa í stórmarkaði mér frá því, þegar hann komst að því hvaðan ég væri, að íslenski þjóðsöngurinn hefði verið saminn hér í Edinborg. Höfundurinn, Íslendingur að nafni Sveinbjörn Sveinbjörnsson, hefði búið í borginni þegar hann samdi lagið. Það kom mér skemmtilega á óvart að Sveinbjörn hefði samið lagið hér í borg og lét ég það í ljós. Afgreiðslumaðurinn færðist í aukana og tók að útskýra fyrir mér hvar í borginni tónskáldið hefði búið og að utan á húsinu þar sem hann bjó væri minningarskjöldur með áletrun um þetta. Ég þakkaði kærlega fyrir spjallið og kvaddi með þökkum, kominn með hálfgert samviskubit yfir röðinni sem hafði myndast fyrir aftan mig. 

London Street í New Town hverfinu í Edinborg. Íbúð Sveinbjörns var hægra megin í götunni. - Ljósmynd: Arnþór.

Nokkrum vikum síðar leitaði ég uppi húsið þar sem Sveinbjörn bjó. Það er í London Street, götu í New Town hverfinu. New Town byggðist upp á árunum 1765–1850 og er á heimsminjaskrá UNESCO (eins og Old Town hverfið), þykir einstaklega vel varðveitt dæmi um georgískan arkítektúr og skipulag. Sveinbjörn hefur greinilega búið innan um vel stæða borgara.

Utan á húsinu eru tveir minningarskildir. Á öðrum er textinn á íslensku, á hinum er ensk útgáfa sama texta. Íslenska áletrunin er svona:

ÍSLENSKI ÞJÓÐSÖNGURINN

“Ó GUÐ VORS LANDS”

LAGIÐ OG HLUTI LJÓÐSINS

VAR SAMINN Í ÞESSU HÚSI

ÁRIÐ 1874 AF

SVEINBIRNI SVEINBJÖRNSSYNI

OG MATTHÍASI JOCHUMSSYNI

1974

Þegar ég hafði tekið myndir af skjöldunum bar að unga konu með barn í kerru. Hún spurði hvort ég væri íslenskur. Ég játti því og spurði á móti hvort algengt væri að Íslendingar kæmu að húsinu. Hún sagði svo vera og tók sem dæmi að einu sinni þegar hún var heima við hefði hún heyrt söng fyrir utan. Þá stóð tíu manna íslenskur kór í tröppunum og söng þjóðsönginn! Ég spurði hana hvort hún vissi hvar nákvæmlega í húsinu Sveinbjörn hefði búið. Hún sagði að á hans tíma hefði þetta verið ein íbúð frá kjallara og upp úr en núna væru þarna nokkrar íbúðir. Hún sagðist búa í stórri íbúð á einni hæðinni, þannig að þetta hefðu verið mjög vegleg húsakynni hér áður fyrr. Þá hefðu eigendurnir líka haft þjónustufólk. Ég horfði undrandi upp eftir hæðunum fjórum og svo niður á kjallarahæðina, samtals fimm hæðir, og hugsaði með mér að Sveinbjörn hlyti að hafa verið vel stæður. 

Húsið þar sem Sveinbjörn bjó. Minningarskildirnir sjást hægra megin við 

hurðina sem er neðarlega fyrir miðri mynd. - Ljósmynd: Arnþór.

Áður en konan fór inn í húsið benti hún mér á að í The Georgian House við Charlotte Square, í vesturenda hverfisins, væri hægt að skoða íbúð eins og þær litu út á 19. öld. Ég tók stefnuna á torgið og fann umrædda íbúð. Hún hefur verið gerð upp í því sem næst upprunalegri mynd eða eins og hún leit út um og upp úr aldamótunum 1800. Hafi íbúð Sveinbjörns verið eitthvað í líkingu við þessa hefur ekki væst um hann og fjölskyldu hans.

Fjölskyldan sem fyrst bjó í sýningaríbúðinni í við Charlotte Square var mjög auðug. Heimasæturnar fengu góða menntun bæði í hagnýtum greinum og listum til þess að þær yrðu álitlegir kvenkostir. Þær lærðu m.a. hljóðfæraleik. Kannski Sveinbjörn hafi á sínum tíma kennt ungum stúlkum úr efri stéttum að leika á píanó. 

Sveinbjörn Sveinbjörnsson tónskáld
(1847–1927)

Í lesefni sem ég fann um Sveinbjörn á netinu komst ég að því að hann kom fyrst til Edinborgar þegar hann sigldi utan til náms í Kaupmannahöfn árið 1868. Eins og svo margir heillaðist hann af borginni og þar settist hann að fljótlega að loknu námi í tónsmíðum. Sveinbjörn starfaði sem píanókennari og komst vel af þá tæpu hálfa öld sem hann bjó  í Edinborg.

Sveinbjörn samdi þjóðsönginn árið 1873. Tildrögin voru þau að árið eftir stóð til að minnast þess með hátíðarhöldum að 1000 ár væru liðin frá landnámi Ingólfs Arnarsonar. Séra Matthías Jochumsson dvaldi um tíma hjá Sveinbirni í Edinborg árið 1873. Þar samdi hann fyrsta erindi sálmsins „Ó Guð vors lands“ og bað tónskáldið um að semja við það lag. Það gerði Sveinbjörn en Matthías lauk við að semja sálminn eftir að hann var kominn suður til London. Lag og ljóð voru síðan flutt við messu í Dómkirkjunni í Reykjavík 2. ágúst 1874. Það var frumflutningur verðandi þjóðsöngs Íslendinga.

Arnþór

Á netinu er m.a. þetta lesefni um Sveinbjörn:

Baldur Andrésson, Sveinbjörn Sveinbjörnsson (1847–1927).

Birgir Thorlacius, Íslenski þjóðsöngurinn.

Bendi líka á grein eftir Jón Þórarinsson, SveinbjörnSveinbjörnsson og þjóðsöngurinn. Andvari 1. tbl. 99. árg. 1974, bls. 53–57.

Skikkanlegur forfaðir – Jóhannes Skeggjason

Í gegnum árin hafa formæður mínar og forfeður stundum dúkkað upp í rannsóknum mínum. Það gerðist sennilega fyrst í kúrsinum Ástir Íslendinga hjá Má Jónssyni árið 1989. Þar skrifaði ég ritgerð um lauslæti Staðsveitunga og ömmur og afar með mismörgum langalang- birtust á síðum kirkjubókanna þar sem ég leitaði upplýsinga um of bráðar barneignir og hjónabönd. Þetta var fólkið mitt í föðurætt.

Þegar ég fór svo nokkrum árum síðar að vinna að meistaraprófsritgerð í sagnfræði, og leita uppi bréf kvenna, rakst ég á bréf sem voru skrifuð af konum í þessari fjölskyldu. Þar af voru nokkur sem Þorbjörg Stefánsdóttir langalangamma mín á Álftavatni skrifaði frænda sínum, prestinum og útgefandanum Þorgeiri Guðmundssyni í Danmörku, milli 1860 og 1870 (hann var m.a. að kaupa fyrir hana hatta og svona). Reyndar skrifaði hún ekki eigin hendi, „hún er lagleg í sér, en ekki skrifar hún bréf sín sjálf, heldur önnur stúlka í nágrenninu“, skrifaði frændkona hennar og nafna Þorbjörg Guðmundsdóttir árið 1860.

Þessum upplýsingum hef ég haldið til haga og um suma leitað frekari upplýsinga. En það er tímafrekt að fletta í kirkjubókum og manntölum, hvað þá að leita að bréfum sem eru kannski ekki til. Þess vegna eru flest þessara formæðra og feðra ennþá aðeins nafn á blaði. En stundum bætist við upplýsingarnar alveg óvænt. Þannig var um langalangafa minn, Jóhannes Skeggjason. Hann var pabbi Soffíu, sem var mamma Ásgríms Gunnars Þorgrímssonar afa míns. 

Ásgrímur afi minn með tvo til reiðar. Þessi mynd kemur 

færslunni ekki við svona beinlínis en er svo skemmtilega 

slitin. Þarna er hann líklega að 'fara með girðingunni'. 

Þ.e. að líta eftir mæðuveikigirðingunni.

Síðustu misseri hef ég unnið að rannsókn á ævi og bréfum Sigríðar Pálsdóttur sem fæddist austur í Hróarstungu en bjó um ævina í Reykjavík, Borgarfirði og á Suðurlandi. Frá 1833 til 1839 bjó hún á þeim sögufræga stað Reykholti í Borgarfirði ásamt manni sínum Þorsteini Helgasyni sem þar var prestur. Þegar ég fór að skoða manntöl og kirkjubækur frá þessum árum tók hjartað aukaslag því hver birtist mér þar á síðum manntalsins 1835 annar en Jóhannes Skeggjason fjórtán ára vinnudrengur prestshjónanna. Með hjálp Íslendingabókar var auðvelt að sannreyna að afi afa míns bjó raunverulega á heimili Sigríðar ‘minnar’. Ótrúleg tilviljun hugsaði ég og vöknaði pínulítið um augu.

Í heimili voru 13 manns. Prestshjónin Sigríður 26 ára og Þorsteinn 29 ára. Dóttir þeirra Ragnheiður var ársgömul. Tveir lærdómspiltar voru þar, sextán og sautján ára, enda Þorsteinn vel menntaður maður, hafði verið við nám og störf (m.a. við útgáfu bóka) í Kaupmannahöfn í sjö ár. Þrír vinnumenn voru í Reykholti og fjórar vinnukonur. Og svo vinnudrengurinn Jóhannes.

Jóhannes Skeggjason kom að Reykholti frá Hvítskjaldarhóli í Miðdölum árið 1834, kallaður tökudrengur. Hann fæddist á Svarfhóli í Sauðafellssókn 29. apríl 1821 og fremur ónákvæm leit (Íslendingabók og upplýsingar úr ættfræðigrunni á netinu) leiðir í ljós nokkurn fjölda systkina sem sum dóu sem kornabörn.

Fjölskyldan hefur búið í Dölunum, Skeggi var síðast skráður í Fremri-Hundadal en dó í sjóróðri í Reykjavík árið 1830. Í lok apríl. Í Sögu Reykjavíkur segir frá miklum sjóskaða snemma í apríl, þá fórust 20 menn í slæmu hríðarveðri af norðan. Skeggi hefur kannski verið einn þeirra þótt dagsetningar stemmi ekki. Aðrar eins skekkjur eru í kirkjubókunum.

En heimilinu hefur líklega verið tvístrað eftir þetta og Jóhannes orðið tökudrengur, eða niðursetningur, á einhverjum bæ. Kannski á Hvítskjaldarhóli.

Þau hafa vonandi hugsað sæmilega um hann prestshjónin í Reykholti og hann hefur fengið lágmarkstilsögn, lært að lesa. Ég vona að hann hafi líka lært að skrifa.

Þorsteinn Helgason fermdi vinnudrenginn sinn vorið 1836 og gaf honum þá einkunn að hann væri velkunnandi, skikkanlegur og sæmilega læs. Og hann var bólusettur. Húsbændur hans, „sóknarpresturinn og kona hans“, eru skráð undir liðnum húsbændur/foreldar/fósturforeldrar. Ekki orð um móður Jóhannesar sem þó var á lífi (dó 1866 í Norðurárdal í Borgarfirði).

Tóftir gamla bæjarins í Reykholti. Þarna átti Jóhannes heima í sex ár.

Ljósmynd - Erla Hulda

Þorsteini og Sigríði hélst vel á vinnufólki. Þorsteinn var athafnamaður, byggði upp hús, vann að jarðbótum enda einn af piltunum sem höfðu setið í Kaupmannahöfn fyrir og um 1830 og látið sig dreyma um nýtt og betra Ísland. Eitt af síðustu verkum Þorsteins var að byggja fínt timburloft í kirkjunni í Reykholti – þar áttu bækurnar hans að vera. Fleiri hundruð. Eitt stærsta bókasafn á landinu. En hamingjan hvarf úr Reykholti því Þorsteinn missti vitið og reið í Reykjadalsá ófæra í mars 1839. Sigríður sat náðarárið á staðnum en fluttist árið 1840 að Síðumúla á Hvítársíðu en þá jörð áttu þau Þorsteinn hálfa. Bróður sínum Páli stúdent á Arnarstapa skrifaði hún þá um vorið:

„mikið vildi ég þú gætir komið í góðan samastað, helst hjá þér honum Jóhannesi litla, mér er um hann hugað því hann hefur hér alltaf hjá mér verið og er nú orðinn líklegur til allrar vinnu og vel hagur á tré og járn, hvurt sem ég hangi við búskap eða ekki þá vildi ég koma honum í góðan stað því hann er unglingur og þarf húsbónda“ (30/4 1840)

Páll hefur ekki getað tekið Jóhannes litla (sem þó var orðinn 19 ára) til sín því hann fór í fardögum að Höfn í Melasveit en stór hluti vinnufólksins fluttist með Sigríði að Síðumúla. 

Nú kemur löng eyða því ég hef ekki enn elt Jóhannes í gegnum kirkjubækurnar en samkvæmt Íslendingabók hefur hann verið við búskap hér og þar í Borgarfirði og síðast búið í Bakkabúð í Garðasókn (á Akranesi), kannski verið þurrabúðarmaður. Hann kvæntist Sigríði Jóhannsdóttur, fædd 1824, og þau áttu sjö börn. Hið elsta fætt 1851 og hið yngsta í júní 1863. Þá um vorið, 5. maí, drukknaði Jóhannes af Bakkabúðarhlein. Öfugt við það sem var þegar pabbi hans drukknaði 33 árum fyrr voru nú komin dagblöð (öllu heldur viku- eða hálfsmánaðarblöð) þar sem oft var getið um sjóskaða og drukknanir, nöfn hinna dánu jafnvel talin upp. Þjóðólfur og Norðanfari skiluðu þó ekki öðrum upplýsingum en þeim að nóttina milli 6. og 7. maí hafi strandað franskt fiskiskip og 18 manna áhöfn var bjargað; þar með voru þrjár skipshafnir franskar strandaðar á landinu, samtals 50 manns. Síðan segir í Þjóðólfi: „Sömu nóttina fórst bátr af Akranesi með 4 manns á heimleið héðan úr Reykjavík; er haldið hann hafi farizt þar uppundir landsteinum, því hann fanst á kjöl þar um morguninn.“

Hafið. Svo óendanlega fagurt og ógnvekjandi. - Ljósmynd Arnþór

Ætli Jóhannes langalangafi hafi ekki verið einn af þessum fjórum þótt enn sé misræmi í dagsetningum. Drukknar eins pabbi sinn. Og fimm vikum síðar, 10. júní, fæddist yngsta barnið, Soffía langamma mín. Hún dó sjálf rúmlega fertug frá eiginmanni og fjórum börnum árið 1906 og ári síðar fór langafi minn Þorgrímur í sjóinn. Þá var afi tólf ára.

Ef ég reyndi að hafa upp á öllum mögulegum upplýsingum um fólkið mitt úr fortíðinni gerði ég líklega fátt annað. Þess vegna þykir mér óendanlega vænt um þegar þau birtast í óvæntu samhengi og ég fæ örlitla innsýn í líf þeirra. Líf sem alltof oft virðist litað basli, sorg og dauða.

Erla Hulda

Haustlitir í grasagarðinum

Skosk náttúra er rómuð fyrir fallega haustliti og hefur sem slík mikið aðdráttarafl á erlenda ferðamenn. Hér í Edinborg er líka hægt að njóta haustlitanna enda trjágróður mikill í borginni. Fáir staðir eru betur til þess fallnir en grasagarðurinn, Royal Botanic Garden, sem staðsettur er eina mílu norðan við miðborgina. Þar tók ég meðfylgjandi myndir seinni partinn í október en þá nálgast haustlitadýrðin hámark hér í landi. 

Grasagarðurinn rekur sögu sína til 1670, þá sem garður fyrir lækningaplöntur. Hann hefur verið á núverandi stað frá árinu 1820. Garðurinn er næstelstur sinnar tegundar á Bretlandseyjum og í fremstu röð á heimsvísu. Auk grasagarðsins í Edinborg rekur Royal Botanic Garden þrjá aðra grasagarða í Skotlandi. Ólík staðsetning þessara garða með tilliti til veðurfars og jarðvegs gefur stofnuninni færi á að rækta afar fjölbreytt safn plantna frá öllum heimshornum. Saman mynda garðarnir eitt stærsta safn plantna í heiminum með rúmlega 15.000 tegundir eða tæplega 7% af öllum þekktum plöntum. 

Grasagarðurinn í Edinborg þekur 26 hektara og er vinsæll til útivistar, bæði meðal heimamanna og ferðamanna. Aðgangur er ókeypis. Þar er ekki aðeins að finna margar tegundir af plöntum heldur er hægt að njóta veitinga á nokkrum stöðum, fræðast um starfsemi garðsins í upplýsingamiðstöð og kaupa garðvörur og ýmiss konar lesefni. 

Grasagarðurinn leggur mikla áherslu á menntun og fræðslu og er mikilvirk rannsóknarstofnun í plöntufræðum með áherslu á líffræðilega fjölbreytni, loftslagsbreytingar og verndun. Sem slík tekur hún þátt verkefnum um víða veröld. 

Í einum af bæklingum grasagarðsins er bent á þá einföldu staðreynd að án plantna væri ekkert líf á jörðinni. Plönturnar færa okkur andrúmsloftið og eru undirstaða fæðukeðjunnar. Þrátt fyrir að þær gegni þessu lykilhlutverki má gera ráð fyrir að tilvist þriðjungi allra þekktra plantna verði ógnað á næstu 50 árum. Þetta eru yfir 100.000 tegundir. Margar þeirra eru í útrýmingarhættu nú þegar.

Arnþór