Í gegnum árin hafa
formæður mínar og forfeður stundum dúkkað upp í rannsóknum mínum. Það gerðist
sennilega fyrst í kúrsinum Ástir
Íslendinga hjá Má Jónssyni árið 1989. Þar skrifaði ég ritgerð um lauslæti
Staðsveitunga og ömmur og afar með mismörgum langalang- birtust á síðum
kirkjubókanna þar sem ég leitaði upplýsinga um of bráðar barneignir og
hjónabönd. Þetta var fólkið mitt í föðurætt.
Þegar ég fór svo nokkrum
árum síðar að vinna að meistaraprófsritgerð í sagnfræði, og leita uppi bréf
kvenna, rakst ég á bréf sem voru skrifuð af konum í þessari fjölskyldu. Þar af
voru nokkur sem Þorbjörg Stefánsdóttir langalangamma mín á Álftavatni skrifaði frænda
sínum, prestinum og útgefandanum Þorgeiri Guðmundssyni í Danmörku, milli 1860
og 1870 (hann var m.a. að kaupa fyrir hana hatta og svona). Reyndar skrifaði
hún ekki eigin hendi, „hún er lagleg í sér, en ekki skrifar hún bréf
sín sjálf, heldur önnur stúlka í nágrenninu“, skrifaði frændkona
hennar og nafna Þorbjörg Guðmundsdóttir árið 1860.
Þessum upplýsingum
hef ég haldið til haga og um suma leitað frekari upplýsinga. En það er
tímafrekt að fletta í kirkjubókum og manntölum, hvað þá að leita að bréfum sem
eru kannski ekki til. Þess vegna eru flest þessara formæðra og feðra ennþá
aðeins nafn á blaði. En stundum bætist við upplýsingarnar alveg óvænt. Þannig
var um langalangafa minn, Jóhannes Skeggjason. Hann var pabbi Soffíu, sem var
mamma Ásgríms Gunnars Þorgrímssonar afa míns.
 |
Ásgrímur afi minn með tvo til reiðar. Þessi mynd kemur
færslunni ekki við svona beinlínis en er svo skemmtilega
slitin. Þarna er hann líklega að 'fara með girðingunni'.
Þ.e. að líta eftir mæðuveikigirðingunni.
|
Síðustu misseri
hef ég unnið að rannsókn á ævi og bréfum Sigríðar Pálsdóttur sem fæddist austur
í Hróarstungu en bjó um ævina í Reykjavík, Borgarfirði og á Suðurlandi. Frá
1833 til 1839 bjó hún á þeim sögufræga stað Reykholti í Borgarfirði ásamt manni
sínum Þorsteini Helgasyni sem þar var prestur. Þegar ég fór að skoða manntöl og
kirkjubækur frá þessum árum tók hjartað aukaslag því hver birtist mér þar á
síðum manntalsins 1835 annar en Jóhannes Skeggjason fjórtán ára vinnudrengur
prestshjónanna. Með hjálp Íslendingabókar var auðvelt að sannreyna að afi afa
míns bjó raunverulega á heimili Sigríðar ‘minnar’. Ótrúleg tilviljun hugsaði ég
og vöknaði pínulítið um augu.
Í heimili voru 13
manns. Prestshjónin Sigríður 26 ára og Þorsteinn 29 ára. Dóttir þeirra
Ragnheiður var ársgömul. Tveir lærdómspiltar voru þar, sextán og sautján ára,
enda Þorsteinn vel menntaður maður, hafði verið við nám og störf (m.a. við
útgáfu bóka) í Kaupmannahöfn í sjö ár. Þrír vinnumenn voru í Reykholti og
fjórar vinnukonur. Og svo vinnudrengurinn Jóhannes.
Jóhannes
Skeggjason kom að Reykholti frá Hvítskjaldarhóli í Miðdölum árið 1834, kallaður
tökudrengur. Hann fæddist á Svarfhóli í Sauðafellssókn 29. apríl 1821 og fremur
ónákvæm leit (Íslendingabók og upplýsingar úr ættfræðigrunni á netinu) leiðir í
ljós nokkurn fjölda systkina sem sum dóu sem kornabörn.
Fjölskyldan hefur búið
í Dölunum, Skeggi var síðast skráður í Fremri-Hundadal en dó í sjóróðri í
Reykjavík árið 1830. Í lok apríl. Í Sögu
Reykjavíkur segir frá miklum sjóskaða snemma í apríl, þá fórust 20 menn í
slæmu hríðarveðri af norðan. Skeggi hefur kannski verið einn þeirra þótt
dagsetningar stemmi ekki. Aðrar eins skekkjur eru í kirkjubókunum.
En heimilinu hefur
líklega verið tvístrað eftir þetta og Jóhannes orðið tökudrengur, eða
niðursetningur, á einhverjum bæ. Kannski á Hvítskjaldarhóli.
Þau hafa vonandi
hugsað sæmilega um hann prestshjónin í Reykholti og hann hefur fengið
lágmarkstilsögn, lært að lesa. Ég vona að hann hafi líka lært að skrifa.
Þorsteinn Helgason
fermdi vinnudrenginn sinn vorið 1836 og gaf honum þá einkunn að hann væri
velkunnandi, skikkanlegur og sæmilega læs. Og hann var bólusettur. Húsbændur
hans, „sóknarpresturinn og kona hans“, eru skráð undir liðnum
húsbændur/foreldar/fósturforeldrar. Ekki orð um móður Jóhannesar sem þó var á
lífi (dó 1866 í Norðurárdal í Borgarfirði).
 |
Tóftir gamla bæjarins í Reykholti. Þarna átti Jóhannes heima í sex ár.
Ljósmynd - Erla Hulda
|
Þorsteini og
Sigríði hélst vel á vinnufólki. Þorsteinn var athafnamaður, byggði upp hús, vann
að jarðbótum enda einn af piltunum sem höfðu setið í Kaupmannahöfn fyrir og um
1830 og látið sig dreyma um nýtt og betra Ísland. Eitt af síðustu verkum
Þorsteins var að byggja fínt timburloft í kirkjunni í Reykholti – þar áttu
bækurnar hans að vera. Fleiri hundruð. Eitt stærsta bókasafn á landinu. En
hamingjan hvarf úr Reykholti því Þorsteinn missti vitið og reið í Reykjadalsá
ófæra í mars 1839. Sigríður sat náðarárið á staðnum en fluttist árið 1840 að
Síðumúla á Hvítársíðu en þá jörð áttu þau Þorsteinn hálfa. Bróður sínum Páli
stúdent á Arnarstapa skrifaði hún þá um vorið:
„mikið vildi
ég þú gætir komið í góðan samastað, helst hjá þér honum Jóhannesi litla, mér er
um hann hugað því hann hefur hér alltaf hjá mér verið og er nú orðinn líklegur
til allrar vinnu og vel hagur á tré og járn, hvurt sem ég hangi við búskap eða
ekki þá vildi ég koma honum í góðan stað því hann er unglingur og þarf
húsbónda“ (30/4 1840)
Páll hefur
ekki getað tekið Jóhannes litla (sem þó var orðinn 19 ára) til sín því hann fór
í fardögum að Höfn í Melasveit en stór hluti vinnufólksins fluttist með Sigríði
að Síðumúla.
Nú kemur
löng eyða því ég hef ekki enn elt Jóhannes í gegnum kirkjubækurnar en samkvæmt
Íslendingabók hefur hann verið við búskap hér og þar í Borgarfirði og síðast
búið í Bakkabúð í Garðasókn (á Akranesi), kannski verið þurrabúðarmaður. Hann
kvæntist Sigríði Jóhannsdóttur, fædd 1824, og þau áttu sjö börn. Hið elsta fætt
1851 og hið yngsta í júní 1863. Þá um vorið, 5. maí, drukknaði Jóhannes af
Bakkabúðarhlein. Öfugt við það sem var þegar pabbi hans drukknaði 33 árum fyrr
voru nú komin dagblöð (öllu heldur viku- eða hálfsmánaðarblöð) þar sem oft var
getið um sjóskaða og drukknanir, nöfn hinna dánu jafnvel talin upp. Þjóðólfur og Norðanfari skiluðu þó ekki öðrum upplýsingum en þeim að nóttina milli 6.
og 7. maí hafi strandað franskt fiskiskip og 18 manna áhöfn var bjargað; þar
með voru þrjár skipshafnir franskar strandaðar á landinu, samtals 50 manns.
Síðan segir í Þjóðólfi: „Sömu nóttina
fórst bátr af Akranesi með 4 manns á heimleið héðan úr Reykjavík; er haldið
hann hafi farizt þar uppundir landsteinum, því hann fanst á kjöl þar um
morguninn.“
 |
| Hafið. Svo óendanlega fagurt og ógnvekjandi. - Ljósmynd Arnþór |
Ætli Jóhannes
langalangafi hafi ekki verið einn af þessum fjórum þótt enn sé misræmi í
dagsetningum. Drukknar eins pabbi sinn. Og fimm vikum síðar, 10. júní, fæddist
yngsta barnið, Soffía langamma mín. Hún dó sjálf rúmlega fertug frá eiginmanni
og fjórum börnum árið 1906 og ári síðar fór langafi minn Þorgrímur í sjóinn. Þá
var afi tólf ára.
Ef ég reyndi að
hafa upp á öllum mögulegum upplýsingum um fólkið mitt úr fortíðinni gerði ég
líklega fátt annað. Þess vegna þykir mér óendanlega vænt um þegar þau birtast í óvæntu samhengi og ég fæ örlitla innsýn í líf
þeirra. Líf sem alltof oft virðist litað basli, sorg og dauða.
Erla Hulda
