Það er nokkuð útbreidd
venja hér í Edinborg (og eflaust víðar Skotlandi) að fólk í þjónustustörfum
gefi sér smátíma til að spjalla um daginn og veginn við viðskiptavinina á meðan
þeir eru afgreiddir. Nokkuð sem maður er ekki vanur heima á Íslandi en hér
þykir þetta sjálfsögð kurteisi. Ekkert nema gott eitt um það að segja. Ég lendi
nokkuð oft í þessu og er þá ósjaldan spurður hvort ég sé á ferðalagi eða
beinlínis hvaðan ég sé. Þegar ég segist vera frá Íslandi fer fólk stundum að
segja mér frá einhverju sem það veit um land og þjóð, eitthvað sem það hefur
heyrt eða lesið og þykir merkilegt og áhugavert. Fólk notar þá jafnvel
tækifærið til að spyrja nánar út í viðkomandi atriði, t.d. um eldfjöllin eða hvort
það sé virkilega þannig að húshitun með jarðhita sé ókeypis á Íslandi.
Í haust sagði
afgreiðslumaður á kassa í stórmarkaði mér frá því, þegar hann komst að því
hvaðan ég væri, að íslenski þjóðsöngurinn hefði verið saminn hér í Edinborg.
Höfundurinn, Íslendingur að nafni Sveinbjörn Sveinbjörnsson, hefði búið í
borginni þegar hann samdi lagið. Það kom mér skemmtilega á óvart að Sveinbjörn
hefði samið lagið hér í borg og lét ég það í ljós. Afgreiðslumaðurinn færðist í
aukana og tók að útskýra fyrir mér hvar í borginni tónskáldið hefði búið og að
utan á húsinu þar sem hann bjó væri minningarskjöldur með áletrun um þetta. Ég
þakkaði kærlega fyrir spjallið og kvaddi með þökkum, kominn með hálfgert
samviskubit yfir röðinni sem hafði myndast fyrir aftan mig.
 |
London Street í New Town hverfinu í Edinborg. Íbúð Sveinbjörns var hægra megin í götunni. - Ljósmynd: Arnþór.
|
Nokkrum vikum síðar leitaði
ég uppi húsið þar sem Sveinbjörn bjó. Það er í London Street, götu í New Town
hverfinu. New Town byggðist upp á árunum 1765–1850 og er á heimsminjaskrá
UNESCO (eins og Old Town hverfið), þykir einstaklega vel varðveitt dæmi um georgískan
arkítektúr og skipulag. Sveinbjörn hefur greinilega búið innan um vel stæða borgara.
Utan á húsinu eru tveir
minningarskildir. Á öðrum er textinn á íslensku, á hinum er ensk útgáfa sama
texta. Íslenska áletrunin er svona:
ÍSLENSKI ÞJÓÐSÖNGURINN
“Ó GUÐ VORS LANDS”
LAGIÐ OG HLUTI LJÓÐSINS
VAR SAMINN Í ÞESSU HÚSI
ÁRIÐ 1874 AF
SVEINBIRNI
SVEINBJÖRNSSYNI
OG MATTHÍASI
JOCHUMSSYNI
1974
Þegar ég hafði tekið myndir
af skjöldunum bar að unga konu með barn í kerru. Hún spurði hvort ég væri íslenskur.
Ég játti því og spurði á móti hvort algengt væri að Íslendingar kæmu að húsinu.
Hún sagði svo vera og tók sem dæmi að einu sinni þegar hún var heima við hefði
hún heyrt söng fyrir utan. Þá stóð tíu manna íslenskur kór í tröppunum og söng
þjóðsönginn! Ég spurði hana hvort hún vissi hvar nákvæmlega í húsinu Sveinbjörn
hefði búið. Hún sagði að á hans tíma hefði þetta verið ein íbúð frá kjallara og
upp úr en núna væru þarna nokkrar íbúðir. Hún sagðist búa í stórri íbúð á einni
hæðinni, þannig að þetta hefðu verið mjög vegleg húsakynni hér áður fyrr. Þá
hefðu eigendurnir líka haft þjónustufólk. Ég horfði undrandi upp eftir hæðunum
fjórum og svo niður á kjallarahæðina, samtals fimm hæðir, og hugsaði með mér að
Sveinbjörn hlyti að hafa verið vel stæður.
 |
Húsið þar sem Sveinbjörn bjó. Minningarskildirnir sjást hægra megin við
hurðina sem er neðarlega fyrir miðri mynd. - Ljósmynd: Arnþór.
|
Áður en konan fór inn í
húsið benti hún mér á að í The Georgian House við Charlotte Square, í
vesturenda hverfisins, væri hægt að skoða íbúð eins og þær litu út á 19. öld.
Ég tók stefnuna á torgið og fann umrædda íbúð. Hún hefur verið gerð upp í því
sem næst upprunalegri mynd eða eins og hún leit út um og upp úr aldamótunum
1800. Hafi íbúð Sveinbjörns verið eitthvað í líkingu við þessa hefur ekki væst
um hann og fjölskyldu hans.
Fjölskyldan sem fyrst
bjó í sýningaríbúðinni í við Charlotte Square var mjög auðug. Heimasæturnar
fengu góða menntun bæði í hagnýtum greinum og listum til þess að þær yrðu
álitlegir kvenkostir. Þær lærðu m.a. hljóðfæraleik. Kannski Sveinbjörn hafi á
sínum tíma kennt ungum stúlkum úr efri stéttum að leika á píanó.
 |
| Sveinbjörn Sveinbjörnsson tónskáld (1847–1927) |
Í lesefni sem ég fann
um Sveinbjörn á netinu komst ég að því að hann kom fyrst til Edinborgar þegar
hann sigldi utan til náms í Kaupmannahöfn árið 1868. Eins og svo margir
heillaðist hann af borginni og þar settist hann að fljótlega að loknu námi í
tónsmíðum. Sveinbjörn starfaði sem píanókennari og komst vel af þá tæpu hálfa
öld sem hann bjó í Edinborg.
Sveinbjörn samdi
þjóðsönginn árið 1873. Tildrögin voru þau að árið eftir stóð til að minnast
þess með hátíðarhöldum að 1000 ár væru liðin frá landnámi Ingólfs Arnarsonar. Séra
Matthías Jochumsson dvaldi um tíma hjá Sveinbirni í Edinborg árið 1873. Þar
samdi hann fyrsta erindi sálmsins „Ó Guð vors lands“ og bað tónskáldið um að
semja við það lag. Það gerði Sveinbjörn en Matthías lauk við að semja sálminn
eftir að hann var kominn suður til London. Lag og ljóð voru síðan flutt við
messu í Dómkirkjunni í Reykjavík 2. ágúst 1874. Það var frumflutningur verðandi
þjóðsöngs Íslendinga.
Arnþór
Á netinu er m.a. þetta lesefni um Sveinbjörn:
Baldur Andrésson, Sveinbjörn Sveinbjörnsson (1847–1927).
Birgir Thorlacius, Íslenski þjóðsöngurinn.
Bendi líka á grein eftir Jón Þórarinsson, SveinbjörnSveinbjörnsson og þjóðsöngurinn. Andvari
1. tbl. 99. árg. 1974, bls. 53–57.
