fimmtudagur, 12. september 2013

Fjandinn í Edinborg eða leitin að sýslumanninum


Árið 1811 dó í Leith í Skotlandi sýslumaðurinn fyrrverandi og auðmaðurinn Guðmundur Pétursson frá Krossavík í Vopnafirði. Hann þótti harðdrægur sýslumaður, gekk að sögn vasklega fram í innheimtu sakeyris. Enda sögðu sveitungarnir í Vopnafirði að „andskotinn hefði sótt [Guðmund] í eigin persónu um nótt úti í Edinborg á Skotlandi. Þar hafði hann horfið með leynd, og það er enginn efi á því, að sá sótti sem átti.“ (Benedikt Gíslason. Páll Ólafsson skáld, 25.)
Guðmundur Pétursson var sýslumaður Norður-Múlasýslu frá 1786 (1772 sem aðstoðarmaður föður síns) til ársins 1807 þegar hann lét embættið af hendi til Páls sonar síns og hélt utan í kaupmennsku. Páll varð þar með fjórði ættliðurinn í beinan karllegg til að gegna embættinu. Eitt barna Páls var Sigríður, fædd árið 1809, dáin 1871. Hún skrifaði bróður sínum um 250 sendibréf um ævina og hefur verið rannsóknarefni mitt síðustu misseri. Það liggur því beint við, þar sem ég bý um þessar mundir í Edinborg, að gera Guðmund að svolítilli hliðarrannsókn, einskonar kryddi í annarri sögu. Um leið eru frásagnir af lífi hans og dauða, og leitin að „sannleikanum“, lýsandi fyrir þá fortíð sem sagnfræðingurinn glímir við. Misvísandi frásagnir sem rekast hver á aðra.
Sextándu aldar legsteinar í North Leith kirkjugarðinum á 
bökkum  Leith ár (Water of Leith).  - Ljósmynd Erla Hulda
Guðmundur í Krossavík var fæddur árið 1748. Hann var við nám í Kaupmannahöfn eins og faðir hans áður og til er á Þjóðminjasafni óskaplega falleg minningartafla sem Pétur Þorsteinsson faðir hans lét gera um sjálfan sig og fjölskylduna; þar sést Guðmundur ungur maður (19 ára) í tískuklæðnaði þess tíma, hnébuxum og vesti, í silkisokkum og rauðum „flauelskjól“ eins og þessir dýrindis síðu frakkar, sem við sjáum aðallega í bíómyndum núna, voru kallaðir (sjá um minningartöfluna og fötin í Æsa Sigurjónsdóttir. Klæðaburður íslenskra karla, 54–56).
Guðmundur var tvíkvæntur og þessi fjölskyldumál eru svo flókin að ég hef búið mér til uppdrátt af tengslanetum og innbyrðis giftingum. En í stuttu máli var fyrri kona hans var Þórunn Pálsdóttir, þau voru systkinabörn. Hún var amma Sigríður „minnar”. Seinni kona hans var Þórunn Guttormsdóttir og var hún jafnframt systurdóttir hans, tuttugu árum yngri. Vegna skyldleikans þurfti konungsleyfi til giftingarinnar.
Þegar Guðmundur Pétursson lét af embætti og fór utan var það í fimmta sinn sem hann sigldi, og það þótti saga til næsta bæjar. Hann fór með Vopnafjarðarskipi áleiðis til Danmerkur sumarið 1807 en skipið hraktist til Noregs. Þaðan hélt Guðmundur um Jótland til Kaupmannahafnar og kom þangað 3. apríl 1808. Magnús Stephensen dómstjóri var þá staddur í borginni og greinir frá komu Guðmundar í dagbók sinni.
Guðmundur dvaldi í Kaupmannahöfn til 1810, við „lærdómslistir” segir í Sýslumannaæfum Boga á Staðarfelli, en þá fór hann til Leith í Skotlandi og var þar 1810–1811. Leith og Edinborg voru ekki samvaxnar þá eins og í dag en nátengdar og Leith hafnarborg með iðandi mannlífi og blómstrandi viðskiptum. Kaupskip frá Vestur-Indíum lögðust þar að bryggju og úr þeim var skipað trjám til bygginga, indigo, rommi, og sykri. Frá Frakklandi, Spáni og Portúgal bárust vín og koníak, appelsínur og sítrónur. Og svo framvegis. Vörur alls staðar að úr Evrópu. Og þar stöldruðu við hvalveiðiskip á leið til Grænlands (skemmtilegar lýsingar á Edinborg og Leith með augum ferðamanna á ýmsum tímum má sjá í A Traveller’s Companion to Edinburgh). Steinsnar frá Leith var svo Edinborg, uppfull af menningu og menntun. Borgin var að þenjast út, ekki upp í loft eins og áður fyrr þegar menn hikuðu við að byggja of mikið utan öryggis borgarmúranna og byggðu þess í stað nýja hæð ofan á miðaldabyggingarnar í ‘Old Town’. Nýja hverfið ‘New Town’ liggur norðan við gamla bæinn og kastalann, er arfleifð Upplýsingarinnar og endurspeglar þörfina fyrir meira rými og skipulag, ferskt loft, garða og torg. Götur eins Princes Street, George Street og Queen Street. Búið var að þurrka upp mýrarflákann og Loch North á milli hverfanna þar sem nú eru Princes Street Gardens og Waverly lestarstöðin. North Bridge tengdi gamla bæinn og nýja, einnig The Mound, nokkurs konar jarðvegsbrú úr uppgreftri bygginganna í New Town, sem liggur frá þröngum götum og göngum gamla bæjarins (Lawnmarket) yfir í nýja hlutann. 
Betri borgarar fóru í spássitúra síðdegis eftir Princes Street og sýndu sig og sáu aðra. Í Sýslumannaæfum er því haldið fram að Guðmundur hafi eignast „málsmetandi“ menn að vinum og því má gera ráð fyrir að hann hafi borist með iðandi mannhafinu um Princes Street, eða setið í vagni, og virt fyrir sér prúðbúnar konur með sólhlífar, vel klædda karla og auðvitað kastalann sem gnæfir yfir öllu með voldugum virkisveggjum. Fína fólkið hittist líka í kvöldveislum þar sem núorðið var meira lagt upp úr gáfulegum samræðum en áti og drykkju. Meðal gesta í slíkum boðum var skáldið Sir Walter Scott. Hver veit nema þeir hafi tekið tal saman í boði sýslumaðurinn frá Íslandi og rithöfundurinn frægi.
Sumarið 1811 „reisti [Guðmundur] til Lundúnaborgar” meðan hann beið eftir Íslandsskipum. Hann kom aftur upp til Leith/Edinborgar og tók þar sótt eftir því sem segir í Sýslumannaæfum og dó 12. ágúst. Því er bætt við að „sumir“ segi að hann hafi fótbrotnað og átt við ýmis óþægindi að etja í þessari dvöl sinni ytra. Í Íslenskum æviskrám er fullyrt að Guðmundur hafi fótbrotnað og dáið í Leith. Samkvæmt Sýslumannaæfum sáu nýju vinirnir hans til þess að hann fengi sómasamlega útför. Sótt, fótbrot eða jafnvel fjandinn sjálfur. Nú þurfti að kanna hvort hægt væri að finna Guðmund hér í Edinborg og þá dugar ekkert gúggl í tölvu.
Fyrsti viðkomustaður var National Library of Scotland, handritadeild. Þar leitaði ég að Guðmundi í ýmiss konar skrám án árangurs. Satt að segja hafði mig dreymt um að upp úr krafsinu kæmi böggull sem enginn hefði skoðað og í leyndust síðustu reitur Guðmundar. Dæmigerður sagnfræðingsdraumur. Næst var að leita í kirkjubókum, sem var auðvitað svolítið erfitt því ég hafði ekki hugmynd um í hvaða sókn Guðmundur hefði dáið. Hvað þá hvernig nafnið væri stafsett. En eins og svo oft áður kom hér í ljós hvað góðir skjalaverðir eru ómetanlegir hverju safni og hverjum fræðimanni. Á National Records of Scotland (tignarlegt hús við austurenda Princes Street, eitt þeirra sem var risið þegar Guðmundur var hér) bar ég erindi mitt upp við Robin Urquhart, sem er íslenskum skjalavörðum að góðu kunnur. Hann eyddi klukkustundum ef ekki dögum í leit áður en ég kom á fund hans og hann dró upp úr pússi sínu útskrift úr kirkjubók í Norður-Leith. Þar má sjá eftirfarandi færslu fyrir jarðarfarir árið 1811: „Paterson. Geordan a Danish Magistrate of Iceland died the 6th [&] was buried the 9th of August. E. 80. S. 57.” Eða, Paterson, Geordan, danskt yfirvald frá Íslandi dáinn 6. ágúst en jarðaður 9. Undir liðnum „Disorder”, sem vísar til dánarmeins stendur „Broken Leg”. Aldur 65 ára. Bókstafirnir og tölurnar vísa til grafreitsins í North-Leith Cemetery. 
Kirkjubókin góða. Geordan Paterson, dáinn af fótbroti árið 1811. 
Hér var hann kominn, Guðmundur Pétursson sýslumaður. Dáinn af fótbroti. Aldurinn passar. Og nöfnin, sagði Robin Urquhart, væru dæmigerð fyrir það sem þá tíðkaðist, að reyna að búa til skosk nöfn á útlendinga. Auðvitað hafa þeir ekki getað sagt Guðmundur og Paterson er algengari útlegging hér en Petersen uppá danskan máta. Og danskur eða íslenskur. Í Skotlandi hefur það ekki skipt máli. Kannski var jafnvel betra að vera danskur. Fleiri upplýsingar um Guðmund var ekki að finna á National Records. Tilfinningasamur sagnfræðingurinn komst næstum við yfir þessari færslu og fékk hjartslátt þegar Robin upplýsti að þessi kirkjugarður væri enn til. Honum væri að vísu skammarlega illa sinnt en þarna væri hann.
Nú var ekkert annað að gera en skipuleggja ferð í kirkjugarðinn. Það var svo um miðjan maí síðastliðinn, á björtum en svölum vordegi, sem við Hrefna Róbertsdóttir sagnfræðingur lögðum af stað í leit að kirkjugarðinum vopnaðar korti, ljósriti úr sýslumannsæfum, myndavél og brjóstbirtu. Hrefna var þá í rannsóknarferð hér í Edinborg (og Orkneyjum og Hjaltlandseyjum). Og það sem meira er, hún hafði líka mikinn áhuga á að hitta sýslumanninn Guðmund, enda Pétur Þorsteinsson pabbi hans einn þeirra manna sem unnu að framgangi Innréttinganna á Íslandi (Austurlandi) á síðari hluta 18. aldar. Og Pétur var líka einn þeirra efnamanna sem pöntuðu sér fínerí á borð við rauðvín, romm og rauða pelsa frá útlöndum í miðjum Móðuharðindum og Hrefna skrifaði um stórmerkilega grein í tímaritið Sögu á síðasta ári (Saga L:2 2012). En allavega, leiðin var greið í kirkjugarðinn sem reyndist vera niður undir gamla hafnarsvæðinu við Leith ána. Lítill og aðþrengur, eins og lágur hóll milli árinnar, nýlegra bygginga, bílastæða og umferðargötu. 
Hér í North Leith kirkjugarðurinn var Guðmundur
Pétursson lagður til hinstu hvílu 9. ágúst 1811. 
                                                                        Ljósmynd Arnþór

Garður með legsteinum frá sextándu öld og ekkert virðist gert til að halda honum við. Brotnir legsteinar og minnismerki lágu upp við húsvegg – hafa líklega brotnað við rask við framkvæmdir við íbúðarhús sem stendur eiginlega ofan í garðinum. Við gengum milli legsteina og lásum allar læsilegar áletranir en fundum ekki sýslumanninn okkar – og ekkert skilti var að finna sem gæti sagt okkur hvar nákvæmlega E. 80. S. 57 væri að finna. En þegar upp var staðið skipti það ekki öllu máli. Við vissum nokkurn veginn hvar Guðmundur væri niðurkominn. Við skáluðum fyrir karli í mildri maísólinni, fannst það við hæfi því hann var sagður „hávaðasamur drykkjumaður“, og lásum upphátt úr Sýslumannaæfum.
Og hver veit nema fleiri upplýsingar komi upp úr krafsinu síðar því leitin heldur áfram. Á handritadeild Edinburgh University Library skoðaði ég sjúkraskrár, eða innritunarbók elsta sjúkrahússins hér, Royal Infirmary, frá 1811 í þeirri von að finna nafn Guðmundar. Þar var hann ekki (fletti þrisvar í gegn!) og hefur því líklega dáið í heimahúsi. Enn á ég eftir að fara á City Archives og kanna hvort það sjáist á skrám hver borgaði fyrir grafreitinn hans og fletta í blöðum á City Library ef getið væri um fótbrot og dauða Geordie Paterson eða Guðmundar ríka eins og Sigríður sonardóttir hans kallaði hann í bréfi áratugum síðar. 
                                                                                    Erla Hulda