Turner og Ásgrímur

Um daginn fór ég á sýningu í National Galleries of Scotland á vatnslitamyndum eftir enska listmálarann Joseph Mallord William Turner (1775–1851). Verkin voru í eigu listaverkasafnarans Henry Vaughan (1809–1899) en hann ánafnaði þau safninu með því skilyrði að verkin yrðu höfð til sýnis öll samtímis í janúar ár hvert án aðgangseyris. Þessi ósk Vaughans hefur verið uppfyllt frá því um aldamótin 1900.

The Falls of Clyde (1801), vatnslitamynd eftir Turner af skoskri náttúru.

Christopher Baker. J.M.W. Turner, bls. 40–41.

Það er við hæfi að sýna þessar vatnslitamyndir í svartasta skammdeginu því birtan sem frá þeim stafar varpar ljósi inn um sálargluggann. Turner var alla tíð upptekinn af birtunni í náttúrunni og lagði sig í líma við að fanga hin fjölbreyttu blæbrigði hennar. Samspil himins og vatns/hafs var honum einkar hugleikið, það sést til dæmis vel á fjölmörgum verkum sem hann málaði í Feneyjum. Hann ferðaðist víða um meginland Evrópu í leit að viðfangsefnum og líka um Skotland og Wales en aldrei út fyrir álfuna.

The Sun of Venice (1840). Í þessari vatnslitamynd fangar Turner mistrið 

sem máir út skilin milli himins og hafs í Feneyjum.

Christopher Baker. J.M.W. Turner, bls. 88–89.

Verk Turners eru í anda rómantísku stefnunnar en hann var alla tíð leitandi í listsköpun sinni og með tímanum gætti óhlutbundinna áhrifa hjá honum. Hann fór ótroðnar slóðir í túlkun og var mikill áhrifavaldur í þróun málaralistarinnar. Ég hef nokkuð lengi verið aðdáandi Turners og fannst magnað að standa frammi fyrir stórum og þekktum olíumálverkum eftir hann í National Gallery í London í haust.

Það var ekki síður ánægjulegt að sjá verk Turners í National Galleries of Scotland. Þau leiddu hugann að áhugaverðri BA-ritgerð sem Derek Karl Mundell skrifaði við Háskóla Íslands árið 2011 um vatnslitamyndir Ásgríms Jónssonar (1876–1958) frá tímabilinu 1904–1914. Þar bendir Derek á að í endurminningum sínum, Myndir og minningar sem Tómas Guðmundsson skáld skráði, segi Ásgrímur frá því að hann hafi lært mest í vatnslitamálum af því að stúdera verk Turners. Rannsókn Dereks beindist að því að skera úr um hver af verkum Turners Ásgrímur hefði verið líklegur til að sjá á mótunarárum sínum sem listamaður. Ég fer ekki nánar út í það hér en vísa á ritgerð Dereks, sem er aðgengileg á Skemmunni. Get þess þó að Ásgrímur hafði skamma viðdvöl í Edinborg árið 1897 en eins og Derek bendir á er ólíklegt að hann hafi séð vatnslitamyndir eftir Turner þar, enda ekki fyrr en tveimur árum síðar sem National Galleries of Scotland fékk áðurnefnd verk hans til varðveislu.

Ásgrímur málaði mikið í Skaftafellssýslum árin 1910–1912, meðal annars á mínum heimaslóðum, í Hornafirði, sumarið 1912. Í kafla um hornfirska myndlistarmenn í Sögu Hafnar get ég lítillega um heimsókn Ásgríms til Hornafjarðar. Þar studdist ég meðal annars við dagbók langafa míns, Gunnars Jónssonar, bónda í Þinganesi í Nesjum, en hann var leiðsögumaður Ásgríms í Hornafirði. Dagbókin er að vísu fáorð um listamanninn. Þó má ýmislegt af henni ráða um ferðir hans og veðráttuna en veðrið hlýtur alltaf að vera áhrifavaldur á sýn listamanna á náttúruna og jafnvel vinnuaðstæður. Mér fannst gaman að geta miðlað þessum upplýsingum til Dereks þegar hann hafði samband við mig snemma árs 2011 en hann var þá að vinna að ritgerð sinni.

Sýnishorn úr dagbók Gunnars Jónssonar, bónda í Þinganesi, 15. júní 1912.  Þá hefur Gunnar sótt Ásgrím suður að 

Vagnsstöðum í Suðursveit en þangað fór Gunnar með málarann viku áður.

Ásgrímur er ekki margorður um Hornafjarðarreisu sína í endurminningum sínum og ekki heldur í þeim blaðaviðtölum sem ég hef séð. Í grein um sýningu Listasafns Íslands á vatnslitamyndum Ásgríms árið 1994 segir Bragi Ásgeirsson, myndlistamaður og gagnrýnandi Morgunblaðsins, að árin 1910–1912 hafa verið „lykilár á ferli Ásgríms sem vatnslitamálara og einkum er árið 1912 þungt á metum, svo sem nokkrar myndir á sýningunni eru til vitnis um. … Við þurfum einungis að staðnæmast við myndina „Sólarlag við Hornafjörð“ til að sannfærast um að eitthvað mikið var að ske í íslenzkri myndlist við tilurð myndarinnar. Eitthvað sem aldrei áður hafði gerst og var nýtt og ferskt …“

Vatnslitamyndir Ásgríms úr Skaftafellssýslum eru sannarlega einstakar. Eins og Turner túlkar hann meistaralega samspil vatns/sjávar, lofts og ljóss um leið og hann gerir fjallahringnum skil. Eins og Derek bendir á fann Ásgrímur sínar eigin Feneyjar í íslensku landslagi, ekki síst á láglendinu í Skaftafellssýslum þar sem landið var víða umflotið vatni.

Það má benda á fleiri vinkla í sambandi við verk Ásgríms og Turners. Í erindi sem Jónas Jónsson frá Hriflu flutti á samkomu Vestur-Íslendinga árið 1938 fjallaði hann meðal annars um fjölbreytta fegurð íslenskra sveita og þá „einkennilegu draumkenndu fegurð“ sem honum fannst einkenna hin skóglausu og beru íslensku fjöll. Síðan sagði Jónas orðrétt: „Mesti málari Englands, Turner, hefir málað á ógleymanlegan hátt hitamóðu og mistrið, sem bræðir saman jörð, himin og haf á Englandi. Einn af mestu málurum Íslands, Ásgrímur Jónsson, hefir á sama hátt túlkað hinn gagnstæða þátt í fegurð Íslands, hin undursamlegu einkenni hins tæra, gagnsæja skygnis, og hin óteljandi, hugljúfu blæbrigði sem skína með margfaldri fegurð í þessu gegnsæja, svala andrúmslofti.“

Þótt samanburður Jónasar á Turner og Ásgrími sé allt annar en Dereks er skemmtilegt og engin tilviljun að hann skuli nefna meistarana í sömu andrá. Jónas var mikill aðdáandi enskrar menningar og dvaldi oft á Englandi í utanferðum sínum, eins og lesa má um í ævisögu Jónasar eftir Guðjón Friðriksson sagnfræðing. En hvað sem öllum samlíkingum líður fer ekki á milli mála að Turner og Ásgrímur túlkuðu snilldarlega samspil láðs og lagar í vatnslitamyndum sínum.

Arnþór

Heimildir:

Arnþór Gunnarsson. Saga Hafnar í Hornfirði. 1940–1975. Síðara bindi. Hornafirði: Sveitarfélagið Hornfjörður, 2000.

Baker, Christopher. J.M.W. Turner. The Vaughan Bequest. Edinburgh: National Galleries of Scotland, 2008.

Bragi Ásgeirsson. Sá gagnsæi strengur. Morgunblaðið 8. febrúar 1994, bls. 10.

Derek Karl Mundell. Ásgrímur Jónsson. The early watercolours 1904–1914. Ritgerð til B.A. prófs í listfræði við Háskóla Íslands, maí 2011.

Í landi birtunnar. Myndir Ásgríms Jónssonar úr Skaftafellssýslum. [Reykjavík]: Listasafn Íslands, 1999.

Jónas Jónsson. Minni Íslands. Heimskringla 3. ágúst 1938, bls. 4.

Tómas Guðmundsson. Myndir og minningar. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1956.