Fröken Ágústa

Skammt neðan við Princes Street hér í Edinborg, aðeins niður með Leith Walk, liggur stutt gata sem heitir Elm Row. Í húsi númer 13 bjó íslensk-danska amtmannsdóttirin Ágústa Johnsen um 1870 og fékkst við kennslu. 

Princes Street í Edinborg uppúr 1870, horft í átt að 

Calton Hill, sem sést í fjarska með minnismerkinu (súlu) 

um Nelson flotaforingja. Neðan við hæðina vinstra megin er 

Leith Walk og Elm Row. Sjálfsagt hefur Ágústa spásserað 

um strætið endrum og sinnum og virt fyrir sér minnismerkið 

stóra um sir Walter Scott.

Myndin er fengin af facebókarsíðunni Lost Edinburgh þar

sem sjá má fjölda gamalla (og nýrri) ljósmynda úr borginni.

Ágústa (f. 1821) var alin upp á Íslandi og í Danmörku, dóttir Gríms Jónssonar amtmanns á Möðruvöllum og eiginkonu hans Birgitte. Hún var vel menntuð á sinnar tíðar vísu, lærði m.a. ensku, frönsku og þýsku, sögu, skrift, landafræði og reikning auk hannyrða og kristinfræði.  

Ágústa og systir hennar Þóra voru hjá föður sínum á Möðruvöllum síðustu tvö árin sem hann lifði, 1847-1849, en eftir andlát hans þurftu þær að finna sér annan samastað og sjá sér farborða. Úr varð að þær fóru suður til Bessastaða en þar bjó föðursystir þeirra, Ingibjörg Jónsdóttir.

Þóra fór fljótlega til Kaupmannahafnar en Ágústa var áfram á Bessastöðum og kenndi barnabörnum Ingibjargar. Haustið 1851 fluttist hún til Reykjavíkur og kom á fót stúlknaskóla (oftast er talað um stúlkur og stúlknaskóla en stundum börn og því ekki útilokað að drengir hafi líka notið kennslunnar). Þar lærðu stúlkur ýmsar hannyrðir en einnig tungumál eins og dönsku og þýsku, kristindóm og landafræði. Þóra kom aftur til Íslands sumarið 1852 og rak þá skólann með systur sinni. Allt að 20–30 stúlkur sóttu skólann 1852–1853. Flestar voru þær dætur embættismanna og hinna betur settu. Líklega var einnig í boði einkakennsla því Sigríður Pálsdóttir, þá í Hraungerði, skrifar Páli bróður sínum á Stapa í mars 1854: „Gunna mín var um tíma í sumar fyrir sunnan að læra smávegis handiðnir hjá dætrum amtmanns sál. Gríms, þær eru 2 í Reykjavík og lifa á að kenna börnum.“ Gunna var yngsta dóttir Sigríðar og var fimmtán ára sumarið 1853. Lifa á að kenna börnum. Mér sýnist Ágústa og þær systur fyrstu konurnar íslensku sem höfðu viðurværi sitt af kennslu.

Ágústa og Þóra bjuggu í svokölluðu Dillonshúsi á horni Suðurgötu og Túngötu og þar var skólinn einnig. Húsið átti Madame Siri Ottesen sem hafði lifibrauð sitt af veitingasölu og leigu herbergja. Þótt allar þrjár hafi haft viðurværi sitt af sjálfstæðum atvinnurekstri eru þær titlaðar í samræmi við hjúskaparstöðu, eins og tíðkaðist. Systurnar eru frökenar en Madame Ottesen ekkja. 

Horft til Edinborgarkastala frá Grassmarket 1860. 

Mynd af facebókarsíðu Lost Edinburgh.

Umsagnir um systurnar gefa til kynna að þær hafi þótt gáfaðar og vel menntaðar, sem þær örugglega voru á íslenskan mælikvarða. Enda dáðust frændkonur þeirra mjög að þeim. Ingibjörg á Bessastöðum segir til dæmis í bréfum til Gríms Thomsen sonar síns að þær séu efnilegustu stúlkur sem hún hafi hitt og um Ágústu að hvað gáfurnar snerti ætti „hún víst fáa sína líka.“ Guðrún Þorgrímsdóttir, dóttir Ingibjargar, bætti um betur í bréfi til Gríms bróður síns og sagði Ágústu líka Grími í gáfum! Og kannski voru þau gáfumannapar um tíma, Grímur og frændkonan Ágústa, því heimildir gefa til kynna að einhverjar tilfinningar hafi verið í spilunum og Grímur sært hana hjartasári.

En rekstur litla stúlknaskólans gekk illa. Skólagjaldið þótti hátt og sjálfsagt má einnig kenna um skilningsleysi á gildi menntunar og almennri vantrú og andúð á menntun kvenna. Í nóvember 1854 skrifaði Ingibjörg á Bessastöðum Grími að stúlknaskólinn væri „að sálast“. Enda eru Ágústa og Þóra ekki meðal íbúa að Túngötu 1 í desember 1854 og virðast hafa farið til Kaupmannahafnar.

Þóra kom fljótlega aftur til Íslands og bjó hjá föðursystur sinni á Bessastöðum þar til hún giftist Páli Melsteð árið 1859. Hún stofnaði síðar Kvennaskólann í Reykjavík (1874) ásamt Páli.  

Ágústa virðist hafa fengist við eða hugsað sér að starfa við kennslu því varðveist hefur meðmælabréf á dönsku, skrifað af séra Ásmundi Jónssyni, þá prófasti í Odda (eiginmanni frændkonu hennar, Guðrúnar Þorgrímsdóttur) þar sem hann segir hana hafa við góðan orðstýr kennt börnum úr „bestu fjölskyldum“ Reykjavíkur „lestur, fagur- og réttritun, reikning, trúfræði, sögu, landafræði, frönsku, ensku, ásamt kvenlegum handiðnum“. Jafnframt að Ágústa væri sérlega vel fallin til kennslu. Af þessu verður varla annað ráðið en Ágústa hafi ætlað að starfa sem kennslukona ytra. Kristmundur Bjarnason, sem hefur skrifað um Grím amtmann og fjölskyldu hans, segir að Ágústa hafi á þessum tíma leitað sér lækninga við augnsjúkdómi.

Til Reykjavíkur kemur Ágústa aftur ekki síðar en 1865 og er þá skráð til heimilis í Aðalstræti 3, þar sem hún er ekki aðeins titluð fröken heldur fær hún einnig stöðuheitið „kennir mál“ í sálnaregistrum Dómkirkjunnar í Reykjavík.

Vorið 1865 skrifaði Þórdís Thorstensen í Reykjavík vinkonu sinni, Jakobínu Jónsdóttur á Hólmum í Reyðarfirði: „Fröken Augusta Johnsen var hjer hjá mér í gjærkveldi, jeg var að óska með sjálfri mjer, að þú hefðir verið horfin [hingað] líka, jeg er viss um að þú gætir vel liðið hana, hún er svo góð og gáfuð stúlka.“

Sjálf þráði Jakobína, þá þrítug, fátt meira en menntun og framfarir og fór af þeim sökum suður til Reykjavíkur haustið 1865. Enda Reykjavík staðurinn sem „hugsar og ályktar“, eins og bróðir hennar Sigfús Jónsson skrifaði í bréfi.

Í nóvember 1865 skrifar Jakobína systur sinni að hún sæki „tíma í Frönsku hjá Fröken Augustu 2 í viku“. Áður hafði hún lært smávegis í þessu fagra tungumáli hjá frændkonu sinni austur á Reyðarfirði. Bína kunni ákaflega vel við fröken Ágústu, sem var henni „undur góð“. Eftir hálft ár í Reykjavík skrifar hún:

„Hvergi hefi jeg komið eins opt og til fröken Augustu bæði þegar jeg hefi tíma hjá henni og svo opt á kveldin stund og stund, til að njóta viðræða hennar sem eru bæði skemtilegar og mjög uppbyggilegar; hún hefir verið mjer sjerlega góð, og mjer þykir sannl. væntum að hafa fengið að þekkja hana. Hún safnar að sjer mörgum úngum stúlkum sem flestar hafa lært hjá henni, svo þar er stundum húsfyllir og glatt á hjalla: Í vetr hefir hún eitthvað 14 Eleva.“

Af þessu má sjá að Ágústa stóð fyrir einhvers konar ‘salon’ þar sem stúlkur og konur áttu „skemtilegar“ og „uppbyggilegar“ samræður. 

Mademoiselle A. Johnson boðið á ball um borð í Pandore.

Ágústa tilheyrði heimi heldra fólksins og varðveist hefur boðskort þar sem Mademoiselle A. Johnson er boðið til kvöldverðar og dansiballs um borð í franska herskipinu Pandore sunnudaginn 19. ágúst 1866. Samskonar boðskort Jakobínu Jónsdóttur frá 1866 og raunar einnig 1867 eru og varðveitt.

Kannski dugði nemendafjöldinn ekki Ágústu til að hafa í sig og á. Kannski leiddist henni í Reykjavík. Að minnsta kosti fer hún þaðan, líklega þegar árið 1867, hingað til Edinborgar og fékkst við kennslu. Óljóst er hvort það var við stofnun eða einkakennsla.

Ágústa skrifar mági sínum Páli Melsteð frá Edinborg í maí árið 1868. Því miður segir hún ekkert um starf sitt, en nefnir „nemendur“ sína í framhjáhlaupi. Samhengið gefur til kynna skóla. Bréfið fjallar annars um hvað póstþjónustan sé erfið því bréf eru tolluð þegar þau koma úr skipunum og heilmikil fyrirhöfn að fá þau afhent. Ágústa segir til dæmis frá því að þegar hún sótti eina bréfið sem hún fékk með síðasta skipi vildi afgreiðslumaðurinn einhverja sönnun þess að hún væri raunverulega viðtakandinn, reif það upp og dró upp ljósmynd og spurði hvort hún þekkti þá sem á myndinni væri? Jú, það var nú bara hún frú Havstein, sem skrifaði bréfið og sendi mynd af sér. Best er, skrifaði Ágústa, að biðja einhvern farþega fyrir bréf í staðinn fyrir að standa í svona veseni og aukakostnaði. Og besti Páll, skrifaðu. Utanáskriftin er Miss E.G.A. Johnsen, 12 Antigua Street, Leith Walk, at Mrs Youngs, Edinburgh.

Antigua Street númer 12 er ofarlega við Leith Walk, næstum beint á móti Elm Row. Á vef National Library er hægt að skoða Scottish Post Office Directories, en í það rit var hægt, gegn gjaldi, að skrá sig og atvinnu sína. Ekki tókst mér að finna Ágústu en 1868–1869 skráir sig þar Georg Young, sem höndlaði með járnvöru (iron monger). Líklega hefur Ágústa leigt herbergi hjá honum og konu hans, frú Young. 

Stillansar og veggjakrot en þó er hér staðið

í sporum Ágústu á 13 Elm Row í maí 2013.

Ljósmynd Hrefna Róbertsdóttir

Á 13 Elm Row er Ágústa samkvæmt manntali 2. apríl 1871. Þar er hún skráð sem E. G. Augusta Johnston, leigjandi, 48 ára, kennir tungumál, frá Danmörku. Í húsinu býr Edinborgarinn James Thomsen kaupmaður/bakari ásamt eiginkonu, dóttur og vinnukonu. Annað heimili hélt Barbara Mackay frá Orkneyjum, með eina vinnukonu, og hafði atvinnu af því að leigja út herbergi.  Líklega hefur Ágústa leigt hjá henni eins og þrír aðrir íbúar hússins sem eru skráðir leigjendur (lodger). Það eru Íslendingurinn Sveinbjörn Sveinbjörnsson, sem kennir tónlist (og lesa má um í öðru bloggi), danskur karlmaður og Skoti frá Fife (hér handan Forth fjarðarins). Skjalaverðinum sem fann Ágústu fyrir mig í manntalinu fannst svolítið merkileg þessi samsetning á fólki í húsinu. Hann sagði mér líka að húsið var byggt 1821 og að um það leyti sem Ágústa bjó á Elm Row hefði verið talsverð uppbygging á svæðinu þar í kring – millistéttin að koma sér þar fyrir og ýtti þar með verkalýðnum og ‘slömminu’ lengra í áttina niður til Leith.

En Ágústa var í samneyti við fínt fólk, kannski hún hafi kennt dætrum heldra fólks eða efri millistéttar. Að minnsta kosti komst hún í fín boð því varðveist hefur boðskort þar sem Miss Johnston er boðið eina kvöldstund til greifynjunnar af Stair í tilefni af afmæli Viktoríu drottingar Englands. Óneitanlega svolítið skemmtilegt. Snöggt gúggl leiddi í ljós að greifynjan hét Louisa Jane Henrietta Emily de Franquetot og var frönsk. Hún var gift John Hamilton Dalrymple, jarlinum of Stair, efnamanni og nokkuð háttsettum í skoskri pólitík ef marka má netið. 

Miss Johnston er boðið í heimsóknartíma/boð 

greifynjunnar af Stair 27. maí kl. 9–11, 

til heiðurs drottingunni. 

Að öðru leyti er lítið vitað um störf Ágústu. Í bréfasafni Þóru systur hennar og Páls Melsteð er ekki margt sem varpar ljósi á líf hennar hér. Þóra mun hafa brennt eitthvað af bréfum, því miður.

Þóra Melsteð systir Ágústu brá sér til Kaupmannahafnar sumarið 1870 til að tala máli kvennaskóla við áhrifafólk. Páll skrifaði konu sinni frá Reykjavík í júlí og taldi upp mögulegar skipaferðir heim til Íslands og hvatti hana eindregið til að taka skip sem kæmi við í Skotlandi: „ ... þangað ættir þú endilega að koma, því öll sú fegurð, sem þar kvað vera, hlýtur að gleðja þig fyr og síðar. ... Augusta verður farin að öllum líkindum í Nov. frá Edinborg. En að koma þángað meðan hún er, er dobbelt interessant fyrir þig.“

Þóra fór að ráðum Páls og stoppaði hjá systur sinni. En Ágústa fór ekki frá Edinborg haustið 1870 eins og Páll gerir ráð fyrir, sbr. manntalið hér að ofan. Kristmundur Bjarnason segir að það hafi verið 1871. Hann segir jafnframt að þá hafi sjón hennar hrakað mjög sem hafi gert það að verkum að hún átti kost á fáum störfum í Kaupmannahöfn.

Úr rættist þegar hún fékk inni í jómfrúrklaustrinu Christiandal Kloster á Sjálandi árið 1872 og varð þar forstöðukona. Þetta var ekki hefðbundið klaustur heldur einskonar heimili hátt á þriðja tug heldri jómfrúa. Þarna naut Ágústa sín við stjórnun og störf en heilsu hennar hélt áfram að hraka og um 1875 bættist við einhvers konar lömun sem gerði henni erfitt um vik að sinna nokkurri vinnu. Hún skrifar sjálf í bréfi að það eina sem hún geti gert með höndum sínum sé að skrifa. Og best sé einfaldlega að liggja í rúminu.

Fröken Ágústa dó 1. apríl 1878. John bróðir hennar rétt náði til hennar, kom í hraði frá Kaupmannahöfn, klukkustund áður en hún dó. Þá var hún nánast án meðvitundar og þekkti hann ekki. Prestur hafði þjónustað hana um miðjan dag og þá hafði hún brosað við stóra Íslandskortinu sem hékk ofan við rúmið hennar. Þessa síðustu klukkustund sat John með hendi hennar í sinni.

Ágústa var jörðuð 9. apríl, lögð í eikarmálaða kistu sem skreytt var krönsum, krossum og skrautfléttum. Viðstödd voru jómfrúrnar og vildarvinir Ágústu, af systkinum hennar bræðurnir John og Júlíus, einnig Emilie, eiginkona Johns og kærasta vinkona Þóru. Hún skrifaði mágkonu sinni ítarlega lýsingu á dauða Ágústu og jarðarförinni. Og sagði henni að hún hefði pantað krans í nafni þeirra systra sem ekki komust til jarðarfararinnar, Þóru og Nínu.

Í útfararræðu séra Ólafs Waage er gefin nokkur innsýn í líf Ágústu. Hún hafði, sagði hann, frá náttúrunnar hendi fremur þungt sinni og dvaldi oftar við dekkri hliðar lífsins en hinar bjartari. Hún hafði frá unga aldri reynt mótlæti í lífinu en hann hefur fögur orð um dugnað hennar, skýra skynsemi, kröftugan vilja og atorkusemi sem hafi gert henni kleift að vinna verk sín. Og presturinn bætti við svolitlu kvennapólitísku sjónarhorni því hann sagði að í mörg ár hefði hún staðið ein í heiminum, tilneydd til að sjá sjálfri sér farborða með vinnu og þannig þurft að búa við þá óvissu sem svo oft fylgdi kjörum ógiftra kvenna. Þessi orð eru auðvitað lituð af því viðhorfi að hið ‘rétta’ var að giftast – góður eiginmaður sá konu sinni og börnum farborða.

Á hinn bóginn dáðist fólk að dugmiklum og atorkusömum konum og þannig var um Ágústu, hún naut virðingar fyrir störf sín, segir í útfarræðunni. Og hennar er minnst í tveimur íslenskum blöðum Ísafold og Þjóðólfi, samhljóða texti sem systir hennar Þóra og mágurinn Páll hafa vafalaust sent inn. Þar eru helstu æviatriði, sagt frá barnaskólanum, sem hafi verið henni til sóma, jafnframt að hún hafi haft „góðar gáfur, var hjartagóð, drenglynd og tápmikil, og eflaust fær til mikils starfs og framkvæmda, ef lífsstaða hennar hefði leyft.“ 

Ágústa í Edinborg 1867–1871/2.

„Þú hefðir átt að verða drengur í brók“, sagði bróðir Jakobínu Jónsdóttur við hana um það leyti sem hún fór suður til að læra frönsku og eitthvað fleira hjá Ágústu árið 1865. Kannski einhverjum hafi flogið hið sama í hug um Ágústu – sem drengur, sem karlmanni, hefðu henni verið fleiri vegir færir. En sem kona ruddi hún braut fyrir aðrar konur. Hún kenndi ungum stúlkum og konum fögur tungumál, hannyrðir og landafræði. Hún kenndi þeim vitsmunalegar samræður.

Þegar Ágústa dó átti hún fjölmargar bækur sem skipt var á milli ættingja samkvæmt tilmælum hennar sjálfrar. Enskar bækur og íslenskar, örugglega franskar líka, Íslendingasögur, þjóðsögur. Sjálfsmynd Ágústu var tengd bókum. Á þeim tveimur ljósmyndum sem ég hef séð af henni er hún með bækur. Í bók Kristmundar um Grím föður hennar (bls. 377) er mynd af Ágústu þar sem hún situr við borð og tyllir olnboga vinstri handar á bók, í þeirri hægri heldur hún á opinni bók. Í doktorsritgerðinni minni birti ég mynd af Ágústu sem tekin var hér í Edinborg en varðveitt á Þjóðminjasafni. Þar situr hún við skrifpúlt með penna í hönd, tilbúin að festa hugsanir sínar á blað. Á púltinu liggja bækur. Ágústa var kona bóka, vits og þekkingar og átti sinn þátt í að skapa íslensku nútímakonuna.

                                                                                                        Edinborg, Erla Hulda

* Ágústa er í heimildum skrifuð Johnsen, Johnson, Johnsson, Johnston. Ég hef yfirleitt notað það fyrstnefnda.

Helstu heimildir:

Skjöl á Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn en einnig eftirfarandi prentuð rit:

Erla Hulda Halldórsdóttir, Nútímans konur. Menntun kvenna og mótun kyngervis á Íslandi 1850–1903. Reykjavík: Sagnfræðistofnun/RIKK/Háskólaútgáfan, 2011, bls. 110–117, 171–173, 272.

Erla Hulda Halldórsdóttir, „Framfaravonir og veruleiki Jakobínu Jónsdóttur“, Kvennaslóðir. Rit til heiðurs Sigríði Th. Erlendsdóttur sagnfræðingi. Ritstj. Anna Agnarsdóttir, o.fl. Reykjavík: Kvennasögusafn Íslands, 2001, bls. 162–174.

Guðrún P. Helgadóttir, „Þóra Melsteð“. Kvennaskólinn í Reykjavík 1874–1974. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1974.

Kristmundur Bjarnason, „Frá börnum amtmannsins á Einbúasetrinu“, Andvari 134 (2009), bls. 163–195.

Kristmundur Bjarnason, Amtmaðurinn á Einbúasetrinu. Ævisaga Gríms Jónssonar. Reykjavík: Iðunn, 2008.