Gömul saga eða ný. Hugleiðing um konur, sögu og framsetningu

Í Kvinnohistoriskt Museum. Mikill fjöldi fólks var við

formlega opnun þess laugardaginn 22. nóvember 2014.

„Nýtt sjónarhorn á söguna, samtíð og framtíð“, segir í kynningarbæklingi um Kvinnohistoriskt Museum, kvennasögusafnið, sem opnað var hér í Umeå í Svíþjóð í gær. Safnið er í nýju og stóru menningarhúsi, Väven (Vefurinn), í miðbænum, við ána Ume. Þar hefur kvennasögusafnið heila 700 fermetra í þessu 15.000 fermetra húsi. Raunar myndu sumir vilja að það hefði ekki svo mikið sem einn fermetri því sú ákvörðun að hafa kvennasögusafn í húsinu var mjög umdeild. 

Fljótlega eftir að ég kom hingað út rakst ég á fríblað í hverfisbúðinni minni með risafyrirsögninni „Skrifar söguna“ og mynd af konu. Í ljós kom að þetta var forstöðukona hins nýja safns sem þar svaraði spurningum blaðsins um kvennasögusafnið. Það var sagt hið fyrsta sinnar tegundar og að því væri ætlað að rjúfa þá þögn sem verið hefði og væri um sögu kvenna. Það ætti að vera mótvægi við karllæga áherslu hefðbundinna safna sem enn hefðu ekki losað sig undan áherslum 19. aldar á stríð og stjórnmál þar sem karlar réðu ríkjum. Kvennasögusafnið kæmi með nýjar áherslur og nýjar sögur, fjallaði um karlmennsku og kvenleika – og því væri ætlað að sýna að söguritun, það að skrifa sögu, snérist um vald.

Sem sagnfræðingur með sérfræðiþekkingu á sögu kvenna og kynja og fyrrum forstöðumaður Kvennasögusafns Íslands fannst mér þetta gríðarlega spennandi og velti fyrir mér hvað yrði sýnt/gert í þessu nýja safni. Því var greinilega ekki ætlað að geyma skjöl og handrit, að varðveita og skrá sögu kvenna, eins og safninu heima á Íslandi. Það greindi sig líka frá kvennasögusafninu, eða fremur kvennabókasafninu sem stofnað var í Gautaborg 1958, og öðrum söfnum sem kennd hafa verið við sögu kvenna (svo sem Fawcett safninu í Lundúnum).

Hrópandi þögn ... kynningarspjald fyrir sýningu um aldur, konur og sögu. 

Það var því með nokkurri eftirvæntingu sem ég gekk inn í Väven í gær til þess að skoða kvennasögusafnið, ásamt þremur sænskum konum.

Í stuttu máli sagt þá er ég enn að melta það sem ég sá og heyrði og veit ekki enn hvort mér finnst þetta í heild góð sýning, sem hún sannarlega er að hluta, eða hvort hún slær á of marga strengi gamalla viðhorfa og söguskoðunnar. Fyrir utan bækur í hillum eru nú tvær sýningar í kvennasögusafninu. Sú sem ég skoðaði fyrst kallast „Hrópandi þögn“ og snýst um konur, aldur og útilokun frá sögunni.

Fyrstu áhrifin af því að ganga í salinn voru frábær því við blasti „Frænkulegheit“ (Tantfullness) eftir listakonuna Susanna Arwins – frænkuher. Þetta er, með orðum listakonunnar, virðingarvottur við ömmu hennar og „systur“ hennar. Konur sem höfðu áhrif á samfélagið þótt þær væru þöglar í bakgrunni – þær tákna visku og kraft eldri kvenna, þangað sem yngri konur ættu að sækja kraft og fyrirmyndir. 

Frábært listaverk: Frænkuherinn. Minnir á allar þær konur sem við vitum ekki af, heyrðum aldrei í eða heyrum aldrei af. Og augljós skírskotun í terracotta herinn, kínversku stytturnar frægu. Nema í stað vopna eru það handtöskur og bros.

Í salnum var einnig hljóðlistaverk sem fór eiginlega fyrir ofan garð og neðan sökum mannfjölda og kannski tungumálsins líka. Og á tveimur skjám brá fyrir myndskeiðum af konum, eldri konum. Andliti, augum, höndum. Það náði heldur ekki alveg til mín.

Loks voru það textarnir, ofgnótt texta með tilvitnunum í fræðitexta og konur þar sem fjallað var um aldur og upplifanir, útlokun og breytingar. Að minnsta kosti sýndist mér það af því sem ég las því þetta var einfaldlega alltof mikið. Hversu góðar þessar tilvitnanir eru skiptir ekki máli ef sýningargesturinn fær nóg, hættir að nenna að lesa. Mér (og samferðakonum mínum) fannst vanta eitthvað með þessum textum.

Annað sjónarhorn á frænkuherinn. Og hér 

(og á myndinni að ofan) sjást textaspjöldin 

umræddu hangandi úr loftinu.

Og uppsetningin – mér fannst eins og ég væri stödd í myndasögublaði með textabrotum inni í skýjum og rúnnuðum formum. Þegar hér var komið sögu var ein sænsku kvennanna orðin mjög pirruð – hún var hrifin af frænkunum en fannst þessi textasýning fyrir neðan allar hellur. Við hinar vorum sammála um að það væri allavega ekki það sem við bjuggumst við. Nokkur vonbrigði. Hvað á þessi sýning að segja? Er hún nýstárleg, ögrandi, ný saga?

Þrjár okkar fóru svo í gegnum hina sýningu safnsins og það var þar sem sagnfræðingurinn fór að velta fyrir sér á hvaða hugmyndafræði, á hvaða söguskoðun, safnið væri byggt. Sýningin heitir (í lauslegri þýðingu) „Rætur flókinnar sögu. Svört saga um vald og kyn, sögu ogsjálfsmynd“. Fyrirfram vissi ég ekki inn á hvers konar sýningu ég væri að fara og það mótaði auðvitað upplifun mína. Þar að auki byggir þessi sýning að verulegu leyti á töluðu orði. Þar reyndi því á sænskuskilninginn sem er ekki hundrað prósent!

Gestum er hleypt inn á sýninguna í tíu manna hópum. Sýningarrýmið er skemmtilega uppsett sem skógur, dimmur og drungalegur, en hér og þar má finna rjóður með sófum, lömpum og sjónvarpsskjám. Þar birtast grímuklæddir karlar og einstaka konur sem leiða gesti í sannleikann um kynjaskekkju sögunnar – um karllega sagnritun. Grímunum er raunar kastað undir lok ferðarinnar sem er auðvitað táknrænt.

Eru konur á eilífum hlaupum undan úlfinum? Aldrei
gerendur, alltaf fórnarlömb?

Þessi skógarferð byggist á Rauðhettu og úlfinum og birtist Rauðhetta sjálf á fyrsta skjánum og leiðir gesti af stað. Þeir rekast svo á fláráða ljóta úlfinn í mynd karlmannsins þar sem hann birtist á sjónvarpsskjánum (oft tveir á sitthvorum skjánum og eiga þá í samtali) og vélar um að skrifa konur út úr sögunni eða ræðir hvað þær eru ófullkomnar og ómögulegar; konur hafa ekki rökhugsun; kona er ófullkominn karlmaður o.s.frv. Þarna eru margir góðir sprettir og gagnrýnin á karllæga söguritun hvöss. Hún á sannarlega rétt á sér eins og ég hef skrifað um nokkrum sinnum á þessu bloggi. Og í skóginum má finna áhugavert og þarft myndband um intersex – um að kannski sé ekki svo auðvelt að greina fólk niður í kyn eftir allt saman. Einn þráðanna sem dreginn er í gegn í þessum sal er semsagt hin menningarlega og félagslega mótun kyns.

En það var samt eitthvað sem olli mér óþægindum eða kannski undrun, eitthvað sem mér fannst rangt hvað sem líður mínum annars ákveðnu skoðunum á kynjaslagsíðu sagnfræðinnar. Skýringin er held ég að mér fannst ég hafa hoppað aftur til áttunda áratugarins þegar kvensagnfræðingar leituðu að konum í sögunni, reyndu að fylla upp í götin, rjúfa þögnina, endurskrifa söguna. Og þær leituðu logandi ljósi að rótum kvennakúgunar – hverjar voru sögulegar rætur þess að karlar kúguðu konur (að karlar hötuðu konur, svo ég vísi til titils á þekktri sænskri skáldsögu). Mér fannst einfaldlega áherslan í þessari sýningu, sú orðræða sem byggt var á, of svarthvít jafnvel þótt látið sé í veðri vaka (í titli sýningarinnar) að sögulegar rætur kynjaskekkjunnar í sögunni séu flóknar. Og sýningin sagði mér ekkert nýtt, opnaði ekki augu mín fyrir neinu.

Orðin sem karlmönnum voru lögð í munn eru öll frá þeim komin, það vantar ekki. Orð og skoðanir sem hafa gengið aftur og aftur í sögunni. Franski (ítalski) rithöfundurinn, sagnfræðingurinn, heimspekingurinn Christine de Pizan ræðir og afbyggir einmitt skoðanir sem þessar í sinni frábæru bók Borg kvennanna, The Book of the City of Ladies, svo kom út um 1405. Sem getur auðvitað sagt okkur að við séum enn að berjast við sömu drekana. 

Vel sagt maður! Skrifum konurnar út úr sögunni - þær voru hvort eð er 

alltaf í eldhúsinu. Gerðu ekkert merkilegt ...

En ég velti því semsagt fyrir mér hvort þetta sé sýning sem byggi á og sé í takt við nýjustu rannsóknir og fræðilegar vangaveltur um það hvort og hvernig hægt sé að skrifa konur inn í hina almennu sögu. Um þetta er mikið skrifað víða erlendis núna, um það hvernig á að „kynja“ þjóðarsögur, og ég hef vikið að í sumum fyrri pistlum mínum.

Samferðakonur mínar, sem hvorug er sagnfræðingur, voru líka mjög hugsandi eftir gönguna í gegnum skóginn. Hvaða sögu eða söguskoðun er verið að setja fram þarna? Önnur þeirra hafði svipaða tilfinningu og ég, fannst eitthvað gamaldags og skakkt án þess að auðvelt væri að festa hendur á því. Hin var undrandi á Rauðhettulíkingunni, þeirri hugmynd að ungar stúlkur væru villtar í skóginum og ekki síður að þær konur sem komu við sögu í myndböndunum voru fremur passífar.

Kvennasögusafnið hér í Ume ætlar sér örugglega að vera ögrandi, vekja til umhugsunar og kannski er markmiðinu einmitt náð með því að ein útlensk kona sest niður og reynir að færa upplifunina í orð. Þessi fyrsta heimsókn virkaði samt þannig á mig að önnur sýningin væri fremur flöt (að undanskildum frænkunum) og að hin byggði á gamaldags sýn.

Sagan er flókið fyrirbæri. Hún byggir á túlkun, sjónarhorni, framsetningu. Við sagnfræðingar eigum stundum svolítið erfitt með að samþykkja það hvernig sagan er notuð af stjórnmálamönnum, einkaaðilum og jafnvel söfnum því oft er farið frjálslega með vitnisburð fortíðar. En þá má spyrja eins og bandaríski sagnfræðingurinn Natalie Zemon Davis: „Hver á söguna?“ Við sagnfræðingar erum ekki ein um að matreiða söguna eða móta söguskoðun fólks.

Ég er spennt að heyra hvaða viðtökur safnið fær og ætla sjálf að fara aftur fljótlega og sjá hvort sýningarnar hafa þá önnur áhrif. Mér finnst nefnilega svolítið leiðinlegt að hafa upplifað sýninguna á þennan hátt – finnst næstum eins og ég hafi gerst sek um svik við söguna, við kynsystur mínar, við það sem drífur mig áfram.

Svo má ekki gleyma því að Rauðhetta lék á úlfinn, fyllti maga hans af grjóti og drekkti honum.

                                                                                                               Umeå, Erla Hulda

Hér, á mótum sýninganna tveggja, þagnarinnar og rótanna, birtist óvænt Emmeline Pankhurst, súffragettan breska í fangi lögregluþjóns. Þessa mynd má m.a. sjá í einu blogginu mínu þar sem hún prýðir kápu á ævisögu Pankhurst. Kannski á hún að vera táknmynd kvenréttindabaráttunnar. En mér fannst sú söguskoðun sem sett er fram í textanum ansi einföld og ekki í  samræmi við nýjustu rannsóknir í kvenna- og kynjasögu. Ekki heldur þær sænsku eins og ég hef heyrt þær og lesið.